Өзбекстан республикасы жо­­Ғары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi низами атындағ­­­Ы

Басқан із, көрген қызық артта қалмақ,
Бір құдайдан басқаның бәрі өзгермек.
Әлемдік тарихқа енген атақты да ұлы философтардың айтқандарымен Абай ойлары, міне, осылай үндесіп, сабақтасып жатады.
Абай алдымен философ ақын. Оның кез келген өлеңі философиялық терең ойларға құрылып отырады.
Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек,
Ұрлық, қулық қылдым деп қағар елбек,
Арамдықтан жамандық көрмей қалмас,
Мың күн сынбас, бір күні сынар шөлмек.
Осынау әйгілі жыр шумағында философ ақынның заңғар биік өрелі ойын әркім жадында сақтап жүрсе ғой дейсің.Жамандар қыла алмай жүр адал еңбек»,- деп Абай біздің бүгінгі алыпсатар алаяқтар мен аламандарды, ұрлық, қулық-сұмдық пен елді арбап, тонап байып жатқандарды сыпыра сынап отыр емес пе ? адал еңбекпен емес, арам «еңбекпен» байып, адал еңбеккерлерге шекесінен қарап жүргендер қаншама қазір. Тіпті ондайлар Абай заманындағыдан да он сан есе көбейіп кеткені анық. Олардың Абай заманындағыдан да сұрқияланып, арсынданып алғаны белгілі. Қысқасы, адал еңбек аяққа басылып, арам «еңбектің » мейманасы асып- тасып тұрған қалпы бар.
Бірақ арам еңбек құлдардың Абай айтқан жамандығы, ақыл-санасының аздығы сол – олар арамдықтың, қулық-сұмдықтығ ақыры әшкереленетінін, жазаға тартылатынын, мың күн сынбаған шөлмектің бір сәтті күні сынып, әділдікке де кезек келетінін ойламайды. Ондай құлқын құлдары, кресло мен лауазым құлдары бүгінгі қарын тоқтығын ғана ойлап, ертеңгі келер күнде жұмысы болмайды. Бүгін қолынан ешкім қақпаса, мәңгі солай бола беретіндей көрінеді.
Профессор Д.Кішібеков өзінің «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған мақаласында Абайдың «Көпте ақыл жоқ» деген әйгілі философиялық тұжырымына тамаша талдау жасаған; «халық қашан да дана», «тарихты халық жасайды» деген жайдақ жалпылама пікірлердің тасасында қалмай, Абай сөзінің дұрыстығын дәлелдеп шыққан. Көнте ақыл жоқ екенін Абайдан бұрын батылы барып ешбір философ айтқан емес. Ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та жөнге сал! –деп төбеден қос қолдап ұрғандай, шапалақпен жақтан тартып жібергендей етіп турасын ашық айтып салады. Бұл көпке топырақ шашқандық емес. Бұл – тарихи аса маңызды тұжырым, асқан даналықпен айтылған аттылған философиялық толғам, өткір қанатты сөз. Бұл сөздің мәнін әлі де аша түскен мақұл. Себебі халық дана деген осы күнге дейін айтылып келген жалпақтау сөз сол халықтың өзін адастырып келді.
Абайсыз қазақ мәдениеті, философиясы туралы сөз айтуы мүмкін емес. Сондықтан Абайды тану қазақты тану деген проблеманы өте тығыз байланысты.
Араларында 25 ғасыр жатқанымен, Анахарис пен Абай дүниетанымында ұқсастық бар. Бұл ұқсастықтың мәні екеуінің де күдік философиясына жақындығы. Анархистің күдік қатарына жататынындығын айттық. Ал, Абайға келсек, ол ешқащанда ғылым, болмыс, адам туралы айқын ұғымға жеңіл айтып «көмсінбеген». Оның әсіресе жауаптан сұрағы көп. Ол ақылға сын айтқан ақылдың мөлшерін біле білген. Егер де ақыл өлшеулі болып, ол арқылы ғалымды тану мүмкін болмаса еді. Бұл күдік философиясы. Бірақ, бұл әншейін күдік бір нәрсе емес. Тек ақылды жан ғана ақылдың шегін сезіне алады. Сақ ойшылы Анархис те қазақ ойшылы Абайдың философиясы үндесуі осында жатыр. Абайдың философиясын тану, бүкіл қазақтың философиясын тану.
Әл-Фарабидің «қайрат», «ақыл» және «жүрек» жайындағы философиялық ой-пікірлерін Абай өзінің «Әсемпаз болма әрнеге» атты өлеңіндеде әрі ойшыл-кемеңгер, әрі аса дарынды сөз зергері ретінде оқырманға зор шеберлікпен жеткізген.
Ислам дәуірі әдебиеті мен қазақ ақын-жыраулары поэзиясы арасындағы көркемдік дәстүр жалғастығын сөз еткенде, мықтап ескеретін бір жәйт бар. Кез келген халық әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы сол қоғамдағы тарихи жалғастықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Ал тарихи жалғастық дегеніміздің өзі, ең алдымен, ақыл-парасат жалғастығы екені белгілі. Мәселен, Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік-этикалық ой-тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірлердегі ойшыл қаламгерлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі жалғастығын тапты. Мәселен, Әл-Фараби өзінің «Интеллект (сөзінің) мағынасы жайында» деп аталатын зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүмкіндігіне жан-жақты талдау жасай келіп, оны «потенциалды интеллект», «актуальды интеллект», «жүре келе дарыған интеллект», «әрекетшіл интеллект» сияқты философиялық категорияларға бөліп-бөліп талдайды.
Әл-Фараби «жүре келе дарыған интеллект» туралы айта келіп, адам туғаннан ақылды, білімді болып тумайтынын, интеллектің өзі жүре келе, естіп, көріп барып қана дамитынын ескертеді.Сондай-ақ Әл-Фарабидің «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері» атты еңбегінде адам бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің бәрі жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес өзгеріп отыратынын айта келіп, төмендегідей тұжырым жасайды: «Адамның әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты, қайырымдылық пен жаман қылық та адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ қайырымдылықпен немесе жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан бейім болуы мүмкін, оған қандай да болсын басқа әрекеттерден гөрі әлгі (күйден) туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады…
Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан бейім адамның болуы шындыққа сыймайтыны сияқты, қайырымдылықтың, этикалық және интеллектуалдық бәріне жаратылысынан толық бейім адамның болуы шындыққа сыймайды, ол мүмкін емес».
Әл-Фарабидің интеллект жөніндегі осы философиялық ой-тұжырымын араға тоғыз ғасырдай уақыт салып барып, қазақ қауымының жаңа тарихи жағдайында Абай Құнанбаев зор білгірлікпен жалғастыра түскен сияқты. Абай өзінің «Он тоғызыншы сөзінде»:
«Адам ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды танидыдағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі де есті болады. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады», - деп жазады.
Сондай-ақ Әл-Фарабидің ғылым-білімді меңгерудегі интеллект рөлі жайындағы философиялық тұжырымын Абай өзінің «Он тоғызыншы сөзінде» мейлінше айқындай түскен. Абай өз ойын: «ғылым-білімді әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды.
Басында зорлықпен яки алдаумен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша. Қашан бір бала ғылым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда ғана оның аты адам болады», - деп тұжырымдайды. Әл-Фараби өзінің жоғарыда аталған еңбегінде «жан қуаты» жөнінде қолданған ұғымдар мен термин сөздер сол қалпында Абай қара сөздерінде (7, 17, 27, 38, 43-сөздер) қайталануы кездейсоқ құбылыс емес.
Әл-Фараби: «Ақыл-парасат күші – адамның ойлауына, пайымдауына, ғылым мен өнерді ұғынуына және жақсы қылық пен жаман қылықты айыруына көмектесетін күш» деп көрсетеді.
Әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты философиялық трактатында «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» сияқты ұғымдарға түсінік бере келіп: «Жүрек – басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемейді. Бұдан кейін ми келеді. Бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес», -дейді.
Әл-Фарабидің «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» жөніндегі осы философиялық тұжырымы Абайдың «Он жетінші сөзінде» өзінің логикалық жалғасын тапқан сияқты. Абайдың осы сөзінде «Қайрат», «Ақыл» және «Жүрек» үшеуі әрқайсысы өзін мықты санап, айтысып, таласып, ақыры «ғылымға» келіп жүгінеді. Сонда «ғылым» бұл үшеуіңнің де айтқандарың рас, үшеуің де қажетсің: «Ей, Қайрат, сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны да рас, бірақ қаруыңа қарай қаталдығың да мол, пайдаң да мол, бірақ залалың да мол, кейде жақсылықты берік ұстап, кейде жамандықты берік ұстап кетесің, соның жаман», - депті. Бұдан кейін «ғылым» өз шешімін «Ақылға» айтыпты: «Жаратқан тәңіріні де сен танытасың. Жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да – бәрі сенен шьғады.
Жақсының, жаманның-екеуінің де сүйенгені, сенгені – сен; екеуініңіз дегенін тауып беріп жүресің, соның жаман»,-депті. Бұдан кейін Абай осы үш категория жайында түйін жасап, Әл-Фарабидің жоғарыда айтылған пікірін өз оқырманының ұғымына лайықтап жеткізеді.
Абай «Осы үшеуің басынды қос, бәрін де «Жүрекке» билет, - деп ұқтырып айтушының аты «ғылым» екен. – Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табыссаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам сол. Үшеуің ала болсаң, мен «Жүректі» жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп кітаптың айтқаны осы», - депті деген қорытындыға келеді.
Әл-Фарабидің «қайрат», «ақыл» және «жүрек» жайындағы философиялық ой-пікірлерін Абай өзінің «Әсемпаз болма әрнеге» атты өлеңіндедеәрі ойшыл-кемеңгер, әрі аса дарынды сөз зергері ретінде оқырманға зор шеберлікпен жеткізген.
Абай ақыл мен қайраттың иесі болған адамды «жарты адам» дейді. Өйткені ондай адам тек «суық ақыл» мен «жүгенсіз қайраттың» ғана өкілі болып табылады. Ал бойына осы екі қасиетпен қоса-қабат әділет-шапқат (жүрек) біткен адам ғана «толық адам», яғни ол енді «нұрлы ақылдың» өкілі деп танылады. Сөйтіп, Абайдың «нұрлы ақыл» жайындағы тұжырымының қайнар-бастаулары Әл-Фарабидің интеллект туралы ілімінде жатқанын аңғару қиын емес.
Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық көзқарастарын білдіретін зерттеулері де баршылық. Олар: «Бақыт жолын сілтеу», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері», «Бақытқа жету жолында» деп аталатын ғылыми еңбектері. Әл-Фараби өз зерттеулерінде этика, мораль мәселелеріне ерекше назар аударып отырған.
Этиканың зерттеу объектісі – мораль, мінез-құлық, әдептілік нормалары екенін жан-жақты дәлелдеген. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, этиканың ең жоғары категориясы бақыт болып табылады. Сондай-ақ ол адам бойындағы ақыл-парасатты этикалық-адамгершілік қасиеттерден бөліп қарауға болмайды дегендей пікір айтады.
Ақыл мен адамгершілік, қайырымдылық өзара табиғи түрде байланысып жатқан құбылыстар екенін түсіндіреді. Әл-Фарабидің айтуы бойынша, адам өзінің мінез-құлқын жетілдіре түсу үшін, ең алдымен, ол өзіне-өзі мейлінше адал болуы тиіс. Сонда ғана адам өз бойындағы ізгілікті қасиеттерді барынша жетілдіре түсуге мүмкіндік алады. Әл-Фараби «қандай шебер әдістің жәрдемімен жақсы мінез-құлыққа жететінімізді қарастыруымыз керек» дей келіп, әзіл мен күлкі сияқты құбылыстарға моральдық-этикалық тұрғыдан баға береді.
Қоғамдағы әрбір құбылыс шектен шығып кеткен жағдайда адамға теріс әсер ететіні сияқты адамның мінез-құлқындағы шамадан асып кеткен көріністер де ізгі қасиеттерге кері ықпалын тигізеді. Осы пікірін түйіндей келіп, Фараби: «әзілқойлық-әзілді шектен тыс қолданудан болады.
Ал әзілдеу оңай болғандықтан, біз соған бейім бола бастаймыз. Енді бізге қалғаны бір шеткеріліктен екінші шеткерілікке немесе орташа мөлшерге ауысуды жеңілдету үшін қандай амалдар бар екенін білу» деп жазады. Әл-Фарабидің осы моральдық-этикалық тұжырымын Абай өзінің «Төртінші сөзінде»жалғастыр атүседі: «Күлкіге салынған кісі не шаруадан, не ақылдан, не бір ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырса керек»…
Әл–Фараби мен Абай арасындағы даналық ой-пікір сабақтастығы жайындағы нақты деректер осылайша өз жалғасын табады.