Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги

Моддий маданий ва археология мероси объектларни
ДАЛОЛАТНОМАСИ

____ Төрткүл тумани

2021 йил «10» май

1. ОБЪЕКТ НОМИ; ҚИЗИЛҚАЛЪА
Объект тури: (+/-)

Археология ёдгорлиги	Архитектура ёдгорлиги	Диққатга сазовор жойлар
+

2. ОБЪЕКТ ЖОЙЛАШГАН МАНЗИЛ
Төрткүл туман Келтеминар АПЖ, Я.Эламанов ж/х


3. ОБЪЕКТНИНГ ТААЛЛУҚЛИЛИК ДАВРИ
Даври: м.авв. IV-III, м. IV - асрлар(аср/йил)
4. ОБЪЕКТДАН ФОЙДАЛАНИШ ҲОЛАТИ
(фойдаланаётган ташкилот, юридик ёки жисмоний шахс)


давлат
Ижара (ким фойдаланмоқда)_________________________________________________
текин фойдаланиш(ким фойдаланмоқда) Зиёратгох маскани
5. МАЗКУР ОБЪЕКТДАН КЕЛГУСИДА ҚАНДАЙ МАҚСАДЛАРДА ФОЙДАЛАНИШ МУМКИН (+/-)

Музей, архив, кутубхона мақсадларида	+
Ишлаб чиқариш мақсадларида
Театр ва томоша зали мақсадларида
Савдо мажмуаси мақсадларида
Меҳмонхона мақсадларида
Умумий овқатланиш жойимақсадларида
Фойдаланишга яроқсиз
Офис биноси мақсадларида
Диний мақсадларда
Соғлиқни сақлаш мақсадида
Бошқа мақсадларда	+

6. ОБЪЕКТНИНГ ТЕХНИК ҲОЛАТИ(+/-)

Яхши
Қониқарсиз	+
Қониқарли
Авария ҳолатида

7. ОБЪЕКТДА АМАЛГА ОШИРИЛИШИ ЛОЗИМ БЎЛГАН
АСРАШГА ДОИР ИШЛАР (+/-)

Реставрация	+
Консервация
Ободонлаштириш ишлари	+

8. ОБЪЕКТ ҲОЛАТИГА САЛБИЙ ТАЪСИРЛАР (+/-)

Табиий (шўрланган, нураган, зах чиққан)	+
Антропоген (силжиган, деформация берган)
Техноген (автомобиль, магистрал йўллар ўтганлиги туфайли деформация, вибрация берган)

9. ОБЪЕКТНИНГ ҚИСҚАЧА ТАВСИФИ
(500 та сўздан ошмасин)
Олимларнинг тахминига кўра, Қўйқирилгақалъа эр.ав. IV-III асрларда қурилган бўлиб, эр.ав. II аср бошида сак қабилалари томонидан вайрон қилинади. I-IV асрларда эса бу ерга яна инсонлар келиб яшай бошлашган. Қўйқирилгақалъани 1938-йили Сергей Павлович Толстов бошчилигидаги Хоразм археологик экспедицияси топади. 1951-1957-йилларда қалъа қолдиқлари бутунлай ер юзига чиқарилди ва систематик тарзда тадқиқотлар олиб борилди. Қалъанинг бугунгача сақланиб қолган қисми икки қаватли цилиндр шаклидадир. Унинг диаметри 44 метр, 14 метр берида эса қалъанинг мудоофа деворлари қурилган. Марказий бино ва деворлар орасидаги ҳудудда инсонлар яшаган уйлар ва ҳайвонлар учун махсус оғиллар бўлган эди.
Ўз замони учун Қўйқирилганқалъа каттагина шаҳар ҳисобланган: деворларнинг баландлиги 8 метргача бўлиб, бутун мажмуанинг умумий диаметри 90 метрни ташкил қилган эди. Археолог ва тарихчилар марказий бинонинг Хоразм шоҳларининг мақбараси ва айни пайтда зардўштий ибодатхонаси бўлганлигини тахмин қилишади. Шунингдек, қалъада астрономик тадқиқотлар олиб борилган, ўз расадхонаси бўлган. Қазиш ишларида бронза найзалар, алебастр ва терракотадан ясалган ҳайкалчалар, керамик идишлар, оссуарийлар, тош муҳрлар ва колбалар топилган. Деворларда эса Авесто мотивлари асосида ишланган суратлар чизилган, токчаларга ҳайкаллар ўрнатилган бўлган.
Аммо нима учун “Қўй қирилган қалъа” деб аталган у? шу номда илмда қайд этилишининг сабаби, ўтган асрнинг ўттиз еттинчи йилида Амударёнинг ўнг соҳилидаги тарихий обидаларни аниқлаш ва уларни рўйхатга олиш мақсадида келган археолог С.П. Толстов фотограф Е А. Поляков ҳамда Беруний туманидаги “Саксон бир” овулида истиқомат қилувчи туякаш Сансизбой Ўрумов деган қозоқ чол ҳамроҳлигида туяларда саҳро кезиб, машаққат чекиб, мавжуд кўҳна обидаларнинг барчасини бирма-бир суратга олиб, рўйхатга тиркаб чиқади. Ўша кезларда аксарият қадимий қалъа ва қўрғонларнинг ҳақиқий номи унут бўлиб, баъзилари маҳаллий аҳоли томонидан турлича номланиб, айримлари бутунлай номсиз эди. С. Ўрумов обидалар номини ўз тилида ифода этгани сабабли кўпгина қалъа ва қўрғонлар номи фанда қозоқ тилида қайд этилган, масалан, Жонбошқалъа дегандай.” Хуллас, Бозорқалъа, Қўйқирилганқалъа, Қизилқалъа, Тешикқалъа, Думонқалъа, Қаватқалъа, Бургутқалъа каби ўнлаб ёдгорликлар ерли кишилар томонидан қандай аталган бўлса, худди шу номда тарих саҳифасидан ўрин олган. Бундан ташқари, кекса отахон айрим номсиз қалъаларни ташқи кўринишига қараб ўзича номлаб кетаверган. Бу одат маҳаллий аҳолига хос бўлиб, обидаларни номлашда унинг ташқи кўринишига кўпроқ эътибор беришган. Масалан, Тешикқалъа – шу кунгача сақланиб қолган деворларидан бирида каттакон тешик бўлгани учун, Бургутқалъа – бир девори қўниб турган бургутдай қўнқайиб тургани сабаб, Қизилқалъа – қуёшнинг чиқиш ва ботиш пайтида қалъа деворларининг қизариб кўриниши туфайли шундай номланган. Қўйқирилганқалъага келсак, айтишларича, қайси бир замонда қалъа пойида ўтлаб юрган қўй суруви бўриларнинг кутилмаган ҳамласидан нобуд бўлган ва Қўйқирилганқалъа деган ном шундан қолган экан. Хўш, мазкур қалъанинг қадимий ҳақиқий номи нима? Қалъанинг қадимий ҳақиқий номи “Хадаркат”дир.
10. ОБЪЕКТНИНГ РАСМЛАРИ
(4 та, 10х15 ўлчамда)

Топширди:____________Балтабаев Х

Эксперт_____________________
Гуруҳ сардори:_____________
Фан ўкитувчиси: _____________Алимбетов А