O’zbekstan respublikasi informatsiyaliq texnologiyalari ha’m kommunikatsiyani rawajlandiriw ministirligi muxammed al-xorezmiy atindag’i tashkent informatsiyaliq texnologiyalari universiteti no’kis filiali

Eset security management center programması interfeysi

Kóriwimiz múmkin bul aynada sistemaǵa keletuǵın qáwipler jáne onıń procent kórsetkishi anıq kórsetip berilgen, qalaberdi qawipti saplastırıw kórsetkishi hám sistema haqqında tolıq kórsetip beredi.
Insannıń átirap – ortalıq menen óz-ara tásiriniń unamsız nátiyjesi qáwipler – kútpegende payda bolatuǵın, waqıtı-waqıtı menen yamasa turaqlı túrde "insan- átirap-ortalıq" sistemasında tásir etiwshi unamsız tásirinler menen belgilenedi.
• Qáwip tiri hám jansız materiyaning unamsız ózgesheligi bolıp, materiyaning ózine: adamlarǵa, tábiǵıy ortalıqqa, materiallıq qádiriyatlarǵa zálel jetkiziwge ılayıq.
• Qáwip turmıs qawipsizliginiń oraylıq túsinigi bolıp tabıladı. Tábiyǵıy, texnogen hám antropogen qáwiplerdi parıqlań.
Hawa rayı sharayatı hám biosferada tábiyǵıy jaqtılıq ózgergende hawa rayı hám tábiyaat hádiyselerinen kelip shıǵıs tabiyǵıy kúndelik qáwipler payda boladı. Olardan (suwıq, kem jaqtılıq hám basqalar ) qorǵaw ushın adam turaq-jay, kiyim-keshek, ventilyatsiya, qizdırıw hám hawanı tazalaw sistemaları, jasalma jaqtılandıriw sistemalarınan paydalanadı. Qolay jasaw sharayatların támiyinlew tábiy kúndelik qawip-xaterlerden qorǵawdıń barlıq máselelerin ámelde sheshedi.
Tábiyǵiy apatlardan - biosferada júz bolatuǵın tabiyǵıy hádiyselerden (tasqınlar, jer silkiniwler hám basqalar) qorǵaw - kóbinese joqarı nátiyjeli sheshimsiz qıyınlaw wazıypa bolıp tabıladı.

Adamlarǵa hám átirap-ortalıqqa unamsız tásir tek tábiyǵiy qawip-xaterler menen sheklenbeydi.Insan qolay hám materiallıq támiynatqa erisiw mashqalasın sheship, óz iskerligi hám iskerlik ónimleri (texnikalıq qurallar, sanaattıń túrli tarawlarınan shıǵındılar hám basqalar ) menen turaqlı túrde átirap-ortalıqqa tásir etedi, átirap-ortalıqta texnogen antropogen qáwiplerdi keltirip shıǵaradı.
Texnogen qáwipler texnosfera elementleri - mashinalar, imaratlar, elementler hám basqalar tárepinen jaratılǵan bolsa, antropogen qáwipler shaxs yamasa adamlar toparınıń nadurıs yamasa ruxsat etilmegen háreketleri nátiyjesinde júzege keledi.
Texnogen qáwipler tiykarınan shıǵındılardıń anıqlıǵı yamasa óndiristiń orınsız tásirinen nızamǵa muwapıq insan iskerliginiń hár qanday túrinde anıq túrde júzege keletuǵın shıǵındılar bar ekenligi menen belgilenedi.Shıǵındılar sánaát hám awıl xojalıǵı óndirisi, energiya, transport quralları, adamlar hám haywanlardıń turmısı menen birge keledi.
Olar átirap -ortalıqqa atmosferaǵa shıǵındılar, suw háwizlerine, sánaát hám xojalıq shıǵındılarǵa, mexanik, ıssılıq hám elektromagnit energiya aǵıslarına hám basqalarǵa taslanadı.Shıǵındılardıń muǵdarlıq hám sapa kórsetkishleri, sonıń menen birge, olar menen islew qaǵıydaları bul jaǵdayda júzege keletuǵın qáwip dárejeleri hám zonaların belgileydi.
Magistral jollar, radio hám televidenie uzatıw sistemalarınıń radiatsiya zonaları hám sánaát zonaların óz ishine alǵan texnikalıq sistemalar islep atirǵan aymaqǵa kirgende, adam sezilerli texnogen qawip-xaterlerge dús boladı. Bul jaǵdayda adamlarǵa qáwipli tásir qılıw dárejeleri texnikalıq sistemalardıń qásiyetleri hám adamdıń qáwipli aymaqta bolıw múddeti menen belgilenedi.
Qáwiptiń kórinetuǵın bolıwı adam jumısta hám kúndelik turmısta texnikalıq qurallardan paydalanǵanda da múmkin: elektr tarmaqları hám apparatları, qozaqlar, qol ásbapları, gaz ballonlari hám tarmaqları, qurallar hám basqalarjaǵdaylarda qáwiplerdiń payda bolıwı, sonıń menen birge, texnikalıq apparatlarda buzılıwlar bar ekenligi hám olardan paydalanıw waqtında insannıń nadurıs háreketleri menen baylanıslı. Nátiyjede júzege keletuǵın qáwip dárejeleri texnikalıq apparatlardıń energiya kórsetkishleri menen belgilenedi.
Texnogen qawip-xaterlerdiń energiya dárejesi XXasirde, insan óz ixtiyarina kúshli ásbap-úskeneler, uglevodorodlar, ximiyalıq hám bakteriologik elementlerdıń úlken rezervlerin alǵanında sezilerli dárejede astı. Nátiyjede, insaniyat tariyxı taǵı bir paradoksni keltirip shıǵardı - kóp ásirler dawamında adamlar ózlerin tábiyǵiy qáwiplerden qorǵaw ushın texnologiyanı rawajlanıwlashtirdilar hám bunıń nátiyjesinde olar islep shıǵarıw hám islep shıǵarıw menen baylanıslı eń joqarı texnogen qawip-xaterlerge dús penen keldiler texnologiya hám texnologiyalardan paydalanıw.
XX ásirde antropogen qawip - xaterlerde úzliksiz asıp bardı hám ósiw de dawam etpekte.
Shaxs tárepinen jol qoyılǵan qáteler texnikalıq sistemalardı proektlestiriw hám óndiriste, olarǵa texnikalıq xizmet kórsetiw (remontlaw, ornatıw, baqlaw) waqtında, eger xızmet kórsetiletuǵın xızmetkerler (operatorlar) qadaǵalaw tártip-qaǵıydaların nadurıs atqarsalar, operatordıń jumıs penen jayı tuwrı jaratılmaǵan bolsa, texnikalıq sistemalar operatorlarında psixologiyalıq stress joqarı, olardıń belgilengen wazıypalardı orınlawǵatayınlıǵı hám tayınlıǵı joq ekenligi. Statistikalıq maǵlıwmatlar sonı kórsetedi, insannıń qolaysız psixologiyalıq pazıyletleri barǵan sayın kóbirek baxtsız hádiyselerdiń sebebine aylanıp, ayırım tarawlarda ulıwma sebeplerdiń 40% ga jetedi.
Insan faktorı barǵan sayın kóbirek texnikalıq sistemalarda baxtsız hádiyseler júzege keliwiniń sheshiwshi faktorına aylanıp atır.Adamlardıń májburiy ólimi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardı analiz qılıw sonı kórsetedi, insan faktorı kúndelik turmısta unamsız hádiyselerdiń payda bolıwına kóp tárepten tásir etedi. Social ortalıqta antropogen qáwiplerdiń roli de artıp barıp atır. Eń keń tarqalǵan qáwiplerden biri OIv menen keselleniw bolıp tabıladı.
Spirtli ishimliklerdi tutınıw qılıw adamlar ushın saldamlı qáwip esaplanadı. Jılına 14, 5 litr muǵdarında spirtli ishimliklerdi tutınıw qılıwda spirtli ishimlikler ólimi 100 mıń xalıqqa 260 kisi quraydı.
Náshebent elementlerdı tutınıw qılıw joqarı pát penen ósip barıp atır.Házirgi waqıtta ámelde tásir etiwshi unamsız faktorlar (qáwip) dizimi zárúrli hám 100 den artıq túrlerdi óz ishine aladı, unamsız islep shıǵarıw faktorları eń keń tarqalǵan hám etarlicha joqarı energiya dárejesine iye.
Olardan tómendegiler zıyanlı esaplanadı: hawanıń shań hám gazlılıǵı, shawqım hám terbelisler, elektromagnit maydanlar, ionlastırıwshı nurlanıw, atmosfera hawasınıń kóterilgen hám azayıwı parametrleri (temperatura, ızǵarlıq, hawa jıldamlıǵı, basım), jeterli dárejede hám nadurıs jaqtılandıriw, monotonlik, iskerlik hám salmaqli fizikalıq miynet hám basqalar. Ziyanlı (travmatik) faktorlarǵa tómendegiler kiredi: elektr tokı, túsken zatlar, biyiklik, háreketleniwshi mashina hám mexanizmler, qulap tusiwshi imaratlardıń bólekleri hám basqalar.
Zıyanlı faktor - bul insanǵa unamsız tásir kórsetedi, bul bolsa párawanlıqtıń yamasa keselliktiń jamanlasıwına alıp keledi.
Travmatik (travmatik) faktor - bul insanǵa unamsız tásir kórsetetuǵın, jara yamasa ólimge alıp keledi.
Kúndelik turmısda biz da unamsız faktorlardıń keń sheńberi menen birge bólemiz. Bularǵa tómendegiler kiredi: tábiyǵiy gazdı qosıw ónimleri menen pataslanǵan hawa, ıssılıq elektr stansiyaları, sánaát kárxanaları, transport quralları hám shıǵındılardı qosıw apparatları shıǵındıları; zıyanlı qospalardıń artıqsha muǵdarı bolǵan suw; sapasız azıq-túlik; shawqım hám infradawıs, terbelis; xojalıq texnika, televizorlar, displeyler, elektr uzatıw liniyalari, radiorele apparatlarınıń elektromagnit maydanları; ionlastırıwshı nurlanıw (tábiyǵiy fon, medicinalıq kórik, qurılıs materiallarınan alınǵan fon, ásbaplar, úy-ruwzıger buyımları nurlanıwı); hádden tıs hám nadurıs tutınıw qılıw ushın dári-dármanlar, temeki tútini, bakteriyalar hám allergenler.
Shaxsqa qáwip salatuǵın qawip-xaterler dúnyası júdá keń hám turaqlı túrde ósip barıp atır. Sánaát, qala, xojalıq sharayatlarda adamǵa bir waqtıniń ózinde, qaǵıyda jol menende, bir neshe unamsız faktorlar tásir etedi.Waqtıniń málim bir minutında tásir etiwshi unamsız faktorlar kompleksi "insan - ortalıq" sistemasınıń házirgi jaǵdayına baylanıslı.
Potentsial qáwip – bul mákan hám waqıt menen baylanıslı bolmaǵan ulıwma abay. Mısalı, «shawqım adam ushın zıyanlı», «uglevodorod janar mayı órt hám partlawshı» sóz dizbegilerinde tek shawqım hám tez janıwshı elementlerdıń adamlar ushın potentsial qáwipi kórsetilgen.
Potensial qáwiplerdiń bar ekenligi hákisiomada sáwlelendirilgen: "Insannıń ómiri potentsial qáwiplidir". Hákisioma insannıń barlıq háreketleri hám átirap -ortalıqtıń barlıq strukturalıq bólimleri, birinshi náwbette, texnikalıq qurallar hám texnologiyalar unamlı ayrıqshalıqlar hám nátiyjelerden tısqarı, ziyan hám zıyanlı faktorlardı keltirip shıǵarıw qábiletine iye ekenligin aldınan belgileydi. Bunnan tısqarı, insannıń hár qanday jańa unamlı háreketi yamasa onıń nátiyjesi anıq túrde jańa unamsız faktorlardıń payda bolıwına alıp keledi.
Haqıyqıy qáwip mudamı adamǵa tásir qılıwdıń ayriqsha abayı menen baylanıslı bolıp, ol mákan hám waqıtta muwapıqlastırıladı.
Qorǵaw ob'ektlerine kóre, ámeldegi qawipsizlik sistemaları tómendegi túrlerge bólinedi:
Insannıń turmısı processinde jeke hám jámáátlik qawipsizlik sisteması;
Átirap -ortalıqtı qorǵaw sisteması;
Mámleket qawipsizlik sisteması;
Global qawipsizlik sisteması.

Rawajlanıwdıń barlıq basqıshlarında mudami qolaylıq hám jeke qawipsizlikti támiyinlewge intilgan shaxstıń qawipsizligin támiyinlew sistemaları tariyxıy ústin turatuǵınlıqqa iye. Házirgi waqıtta texnosferada insannıń ómiri qawipsizligi sistemasında bul wazıypalar hal etilip atır.
Turmıs qawipsizligi – texnosfera menen insannıń qolay hám qawipsiz óz-ara baylanısı haqqındaǵı pán.
Insannıń ómiri qawipsizligi pániniń predmeti texnosferada tásir etiwshi tábiyǵıy, texnogen hám texnogen qawip-xaterler hám olardan insandı qorǵawquralları bolıp tabıladı.
Turmıs qawipsizligi pániniń wazıypaları tómendegilerge qısqartiriladi:
texnosfera qáwpin anıqlaw;
qawip-xaterlerden qorǵaw quralların islep shıǵıw hám olardan paydalanıw;
olardıń texnosferada turaqlı qadaǵalawı hám monıtoringi;
jumısshılar hám xalıqtı qawip-xaterlerden qorǵaw tiykarlarına úyretiw;
qawip-xaterlerdiń kórinetuǵın bolıwı aqıbetlerin saplastırıw ilajların islep shıǵıw.
Insan qawipsizligi pán retinde maqseti texnosferada insan salamatlıǵı hám ómirin saqlaw, onı texnogen, antropogen, tábiy kelip shıǵıw qáwipinen qorǵaw hám qolay jasaw sharayatların jaratıw bolıp tabıladı.
Kóplegen qawipsizlik sistemaları unamsız tásirinler hám qawipsizlikke erisiw quralları kózqarasınan óz-ara baylanısqan. Texnosferada insannıń ómiri qawipsizligin támiyinlew derlik mudamı tábiyǵiy ortalıqtı qorǵaw boyınsha wazıypalardı sheshiw menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı (shıǵarılıw hám shıǵındılardı kemeytiw hám basqalar).
Átirap-ortalıqqa antropogen hám antropogen unamsız tásirdiń ósiwi mudamıda tek tuwrıdan-tuwrı qáwiplerdiń kóbeyiwi menen sheklenmeydi, mısalı, atmosferadaǵı uwlı zatlı qospalar kontsentratsiyasınıń asıwı. Arnawlı bir sharayatlarda regionlıq yamasa global dárejede júzege keletuǵın hám biosfera regionları hám adamlardıń úlken gruppalarına unamsız tásir kórsetetuǵın ekilemshi unamsız tásirinler payda bolıwı múmkin.Bularǵa kislotalı jawındıń payda bolıwı, smog, "ıssıxana effekti", Jerdiń ozon qatlamınıń aynıwı, haywanlar, balıqlar denesinde, azıq-túlik ónimlerinde uwlı zatlı hám kanserogen elementlardıń toplanıwı kiredi.
Insannıń ómiri qawipsizligi salasında ilimiy hám ámeliy iskerliginiń payda bolıwı hám rawajlanıwı.
Insan hám jámiettiiń insannıń payda bolıwı menen júzege kelgen qawip-xaterlerden qorǵawlanıwǵa bolǵan ob'ektiv mútajlikleri endi eń joqarı dárejege jetti.
Turmıs qawipsizligi pán retinde Rossiyada 20-ásirdiń sekseninshi jıllarınıń aqırında payda bolǵan hám házir qáliplesiw basqıshında ekenligi biykarǵa emes. Onıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı qawipsizlik, miynetti qorǵaw, átirap -ortalıqtı qorǵaw, órtdan qorǵaw, puqara qáwipsizligi, ayrıqsha jaǵdaylarda qorǵaw salasındaǵı ilimiy hám ámeliy jetiskenliklerge, profilaktika medicinası, biologiya jetiskenliklerine tiykarlanadı hám nızam hám qaǵıydalarǵa tiykarlanadı.
Insandı zıyanlı hám travmatik faktorlardan (elektr tokı urıwınan, shawqım hám terbelislerden, elektromagnit maydanlar hám radiatsiyadan qorǵaw, ionlastırıwshı ) qorǵaw salasında aktiv jumıs penenalıp baratırǵan jergilikli ilimiy mektepler turmıs iskerligi qawipsizligi pániniń rawajlanıwına úlken úles qostılar. radiatsiya hám basqalar)... Jergilikli ilimpazlardıń tabıslarına islep shıǵarıw ortalıǵında da, xalıq punktleri sharayatında da qawip-xaterlerdiń adamlarǵa tásirin tártipke salıw salasında erisildi.
Turmıs iskerligi qawipsizligi salasında teoriyalıq izertlewler aparıw hám qorǵaw ilajların ámelge asırıwda bul bilim salasında házirge shekem qáliplesken hákisiomalarga tayanıw kerek:
Hár bir iskerlik túri ushın onıń maksimal natiyjeliligine erisiwge járdem beretuǵın qolay sharayatlar bar.
Átirap -ortalıqtıń qawip-xaterleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar jaqın keleshekte xalıq salamatlıǵın saqlawda zárúrli rol oynaydı.Bunday maǵlıwmatlar sanaat ımaratlarında da, texnosfera aymaqlarında da átirap -ortalıqtıń unamsız kórsetkishleriniń bahaları hám prognozların óz ishine alıwı kerek. Jasaw ortalıǵınıń qawip-xaterleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlardıń bar ekenligi xalıqqa iskerlik hám jasaw jayların aqılǵa say tańlaw, qawip-xaterlerden qorǵaw usılları hám qurallarından tabıslı paydalanıw imkaniyatın beredi.
Islep shıǵarıw, qala, úy sharayatında qawip-xaterlerdiń tásiri ádetde uzaq waqıt dawam etedi, sol sebepli zıyanlı faktorlar ushın átirap-ortalıq jaǵdayı parametrlerin turaqlı túrde gúzetip barıw kerek.Ol monıtorıń sistemaları tárepinen ámelge asıriladı.
Monıtorıń - jasaw ortalıǵınıń jaǵdayın baqlaw hám júzege keletuǵın unamsız jaǵdaylardan eskertiw.
Xalıq salamatlıǵın bekkemlew hám keselliklerdiń aldın alıw boyınsha mámlekettiń informaciya strategiyası tómendegilerdi óz ishine alıwı kerek:
- átirap -ortalıqtıń qawip-xaterleri tuwrısında xalıqtı úzliksiz túrde xabarlı qılıw, sonday-aq. xojalıq ob'ektleri tárepinen átirap -ortalıqqa shiǵarılatuǵın uwlı zatlı shıǵındılar hám shıǵındılar boyınsha ;
- xızmetkerlerdi óndiristiń unamsız faktorları hám olardıń sawlıgına tásiri tuwrısında úzliksiz túrde sıpatlama beriw;
- region xalqınıń den sawlıǵın hám kásip kesellikleri tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar;
- qawip-xaterlerden qorǵaw usılları hám quralları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar;
- kárxana basshılarınıń átirap-ortalıqtıń qawipsiz jaǵdayı ushın juwapkerligi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar.
5. Juwmaq
Insannıń tiri hám jansız tábiyaat menen úzliksiz óz-ara tásiri elementler, energiya hám informaciya massaları aǵımı arqalı ámelge asıriladı. Bul aǵıslar ózleriniń bahalarınıń ruxsat etilgen maksimal dárejeden asıp ketken jaǵdaylarda, olar insan salamatlıǵına zálel jetkeziw, tábiyaatqa zálel jetkiziw, materiallıq qádiriyatlardı joq etiw hám átirap daǵı dúnya ushın qáwipli bolıw qábiletine iye boladı.Qáwip dárekleri tábiyǵiy, antropogen yamasa texnogen kelip shıǵıw bolıp tabıladı.
21-ásir baslarında qáwip dúnyası óziniń eń joqarı rawajlanıwına eristi.Insanǵa tásir etiwshi qawip-xaterlerdiń túrli-tumanlıǵı hám joqarı dárejesi, birinshi náwbette, texnosferaga say bolıp tabıladı. Texnosfera qawip-xaterleri tásirinen adamlar salamatlıǵınıń jamanlasıwı hám óliminiń turaqlı artıp barıwı mámleket hám jámiyetten texnosferada insannıń ómiri qawipsizligi máselelerin sheshiwde ilimiy jantasıwdan paydalanǵan halda keń kólemli ilajlar kóriwdi qalıs talap etedi.
«Insan -átirap-ortalıq» sistemasında qawipsizliktiń maqul túsetuǵın dárejesine erisiw texnosferadagi qawip-xaterler sanı hám dárejesiniń ósiwi sebeplerin tereń analiz qılıw zárúrshiligi menen tıǵız baylanıslı bolıp tabıladı; adamlardıń sawlıgın májburiy joytıw hám ólim sebeplerin úyreniw; jumista, úyde hám texnosfera aymaqlarında profilaktika ilajların islep shıǵıw hám keń qóllaw.
Átirap-ortalıqtıń qawip-xaterlerin boljaw salasındaǵı mámlekettiń informaciya iskerligi házirgi hám keleshekte adamlardıń salamatlıǵı hám ómirin saqlawda zárúrli rol oynaydı. Adamlardıń qawip-xaterler álemindegi ilmiy tájriybesi hám olardan qorǵawlanıw usılları insannıń ómiriniń barlıq basqıshlarında turmısı qawipsizligine erisiwdiń zárúrli shárti bolıp tabıladı.