Oʻzbekstan respublikasi informaciyaliq texnologiyalari haʼm kommunikatsiyalarin

OʻZBEKSTAN RESPUBLIKASI INFORMACIYALIQ
TEXNOLOGIYALARI HAʼM KOMMUNIKATSIYALARIN
RAWAJLANDIRIW MINISTRLIGI
MUXAMMED AL-XOREZMIY ATINDAGʻI TASHKENT
INFORMATSIYALIQ TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
NOʻKIS FILIALI
Telekommunikatsiya texnologiyalari haʼm kasplik
taʼlim fakulteti

Telekommunikatsiya texnologiyalari (sirtqi boʻlim)
bagʻdari 1-kurs studenti
Aljanova Asiljanninʼ
Akademiyaliq jaziw paʼninen
Oʻz-betinshe jumisi
Tema: Tarawin`iz boyinsha ilmiy maqala jaziwdi u`yreniw

Tayarlagʻan:. A.Aljanova

Qabillagʻan:. U.Jaksimova
No`kis-2022

Tema: Tarawin`iz boyinsha ilmiy maqala jaziwdi u`yreniw

Jobasi:
I.Kirisiw
II.Tiykarg`i bo`lim
a)Maqala haqqinda tu`sinik
b) Telekommunikatsiya tarmaqlarınıń jaǵdayı hám rawajlanıw keleshekleri
c) Informaciya texnologiyaları haqqında túsinik
III.Juwmaqlaw
Paydalanilg`an a`debiyatlar

Bizge belgili , informacion-kommunikasiya texnologiyaları

potencialı o`zaro mámile etiw hám informaciya ayıra baslawdıń.
Principial tárepten jańa formaları hám múmkinshiliklerin ashadı,
puqaralıq jámiyeti júzege keliw etiliwi hám bekkemleniwine
ko`meklesedi, ekonomikalıq reformalar hám mámlekettiń
demokratiyalıq rawajlanıwı processlerin jedellestiriw imkaniyatın
beredi. O`zbekiston Respublikası qáliplesip atırǵan global informaciya
jámiyetinde múnásip orindi iyelewge ha`reket etedi. Bul maqsetlerge
erisiw ushın mámleket húkimeti tárepinen O`zbekistanda
informaciyalastırıw processlerin aktivlestiriw, zamanagóy informacion-
kommunikasiya texnologiyaların tez rawajlandırıw, olardı
ekonomika hám jámiettiiń barlıq tarawlarında engiziw hám de
paydalanıwdıń strategiyalıq ústin turatuǵınlıqları belgilendi.
Mámleket basqarıwında informacion-kommunikasiya texnologiyaların
engiziw hám rawajlandırıw jámiyeti informaciya tárepinen keń
ko`lemli qayta o`zgerttiriwdin` ajıralmaytuǵın bólegi esaplanadı.
Bul mámleket basqarıwı natiyjeliligin saldamlı túrde asırıw,
mámlekettiń ulıwma jámiyet menen hám de onıń ayırım institutları hám
puqaralar menen o`z-ara munasábetlerin optimallastırıw imkaniyatın beredi.
Informaciyalastırıw salasındaǵı reformalar izbe-iz alıp barılıp atırǵanı
nátiyjesinde respublikamizning barlıq tarmaqları hám mámleket
basqarıwı shólkemleri aldına qo’yilgan wazıypalardan kelip shıǵıp,
zamanagóy informacion-kommunikatsion texnologiyaları hám
telekommunikatsiya sistemaların rawajlandırıw hám olardı turmısqa keń
engiziliwine erisilmekte.
Maqala —publitsistik janr. Maqalada socialliq ómir hádiyseleri
tereń analiz etilip, teoriyalıq hám ǵalabalıq tárepten ulıwmalastırıladı,
mámleket siyasatı, ekonomika, texnika, pán hám mádeniyatda erisilgen
tabıslar, aldıńǵı jumıs tájiriybeleri jiynaladi, xalıq xojalıǵın daǵı
kemshilikler sın pikir etiledi.
Baspasózde bas maqala, teoriyalıq hám úgit-násiyatlaw maqala., mashqalalı maqala keń qollanıladı.
Bas maqala (yamasa redakciya tárepinen jazılatuǵın maqala )
redakciyanıń eń juwapkerli maqalası bolıp, ol jaǵdayda ishki hám xalıq
aralıq turmısqa tiyisli zárúrli máselelerdi oqıwshılar toparına jetkiziw
wazıypası qóyıladı. Bunday maqala arnawlı bir másele maydanınan jol-
joba kórsetiwi, ámeldegi kemshiliklerdi ashıp taslawı, hár bir jumıstıń
tiykarǵı haqıyqıy jolin belgilep beriwi kerek. Prezident húkimleri, Joqarı
Jıynalıs nızamları, ministrler Mákemesi tárepinen qabıl etiletuǵın
mámleket hám húkimet hújjetleri, qararları, nızamları dáwirdiń aktual
máseleleri bas maqalada ashıp beriledi.
Teoriyalıq maqala hám úgit-násiyatlaw maqala nıń tiykarǵı waziypası
ǵárezsizlik, milliy ideya, ǵárezsizlik ideologiyasınıń tiykarları hám principlerin;
Ilmiy maqalanıń wazıypası pán, mádeniyat, texnika jetiskenliklerin
túsindiriw, ǵalabalastırıw, oqıwshınıń ideologik, ilimiy dárejesin
asırıwdan ibarat.
Mashqalalı maqala tartıs hám bahsla-shuv mazmunında bolıp, ol
jaǵdayda qandayda bir másele maydanınan avtor óz qarawların ortaǵa taslaydı.
Házirgi ǵalabalıq qurallarında Maqalanıń hámme túrlerinde materiallar
berip barıladı. Maqala bul aktual temalardı jaritiwshi baspa bolıp tabıladı.
Maqala keń mániste gazeta, jurnal, radio, televidenie, sonıń menen birge, jıynaqlar daǵı ilimiy dóretpelerge salıstırǵanda da qollanıladı.
Maqala - kórkem ádebiyatqa baylanıslı yamasa ilimiy mazmunda bolıp,
kólem tárepinen ádewir ulken boladı. Maqala turmıstıń áhmiyetli
máselelerine baǵıshlanıwı yamasa ilim-pánniń qandayda bir salasın
jaqtılandıriwi múmkin. Soǵan kóre maqalalar ilimiy, stilistik, publitsistik
sıyaqlı túrlerge bólinedi. Maqalalar úsh strukturalıq bólekten ibarat boladı :
• Kirisiw - bunda saylanǵan temanıń aktuallıǵı belgilenedi.
• Tiykarǵı bólim - avtor tárepinen rejalangan pikir, mashqala yamasa jańalıq bayanlaindi.
• Juwmaq - tema maydanınan avtordıń juwmaqları, usınısları beriledi.
Maqalalar ilimiy yamasa publitsistik usılda, kórkem ádebiyatqa
baylanıslı til normalarına tolıq ámel etilgen jaǵdayda jazıladı. Maqala
jazıwda maqalanıń temasın belgilew hám oǵan bas bet tańlaw da zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Maqalanıń atı qısqa, lekin itibardı tartatuǵın hám, álbette, maqalanıń
bas temasın kórsetip beretuǵın bolıwı kerek. Bunnan tısqarı, maqalalarda
avtor haqqında qısqasha maǵlıwmat hám paydalanılǵan ádebiyatlar dizimi kórsetiledi.
Maqala tek úshinshi shaxs tárepinen jazılıwı shárt. Maqala bayanı
oqıwshı ushın qolay bolǵan izbe-izlilikde alıp barılıwı, bul
tómendegishe bolıwı kerek: ulıwmadan jekege, ápiwayınan quramalına
qaray pikirler bildiriledi. Maqalanıń logikalıq strukturası kirisiw,
tiykarǵı bólim hám juwmaqtan ibarat boladı. Maqala mazmunı temaǵa
muwapıq bolıwı maqalanıń tiykarǵı tezisi anıq, qısqasha bolıwı hám
jumıstıń hámme bólimleri oǵan bo'ysundirilgan bolıwı, maqalanıń
bólimleri bir-birine salıstırǵanda proporcional (proporsional ) bolıwı,
logikalıqtıń buzılıwları bolmawi, jumıs ilimiy usıl talaplarına juwap
beriwi, sóylewiy qáteler bolmawi kerek bolıp tabıladı jáne bular maqala
jazıwdıń tiykarǵı talapları bolıp tabıladı.
Ilimiy-kópshilikke arnalǵan maqalalardıń óz ornı bar. Oqıwshılar
bunday maqalalar arqalı ilimiy maǵlıwmatlardan xabardar bolıw menen
birge, tariyxıy dáwirdiń zárúrli hádiyseleri tuwrısada baqlaw júrgiziwge
kónlikpe payda etediler. Atap aytqanda, ǵárezsizlik, jurt qaharmanları,
ullı oqımıslılar hám de ruwxıylıqımız ózenlerin belgileytuǵın aktual
tema daǵı social áhmiyetke iyelik etiw maqalalar jetkinshek dúnyaǵa
kóz qarasında ayriqsha búklem yasaydi. Yaǵnıy, olardıń oylaw álemi
bayıwı ana -Jurtımızǵa salıstırǵanda joqarı maqtanısh-maqtanısh oyanıwına orin iyeleydi. Qalaberse, bunday maqalalardıń janr
qásiyetlerine itibar qaratıw jáne de zárúrli.
" Tamaddun nurı" jurnalı ilim rawajlanıwı, mádeniyat, tamaddun
rawajlanıwın hám de akademikler, professorler, pán doktorlari, pán
kandidatleri, ǵárezsiz izertlewshilerdiń, magistrantlar, studentlerdiń
tariyx, filosofiya, etnografıya, arxeologiya, ádebiyattanıw
Birinshiden, maǵlıwmatlardıń tiykarǵı túsiniklerin kórip shıǵayıq.
Maǵlıwmatlardıń qayta islengen forması maǵlıwmat bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar
yamasa maǵlıwmatlar ańlatpası cifrlı hám logikalıq baha bolıp tabıladı.
Qorǵawlanıwı kerek bolǵan maǵlıwmatlardıń tiykarǵı qásiyetleri:
• Informaciyanıń konfidentsialligi: maǵlıwmatlardıń konfidentsialligi ruxsat
etilmegen shaxslar, shólkemler, sub'ektler hám processler tárepinen paydalanıp
bolmaytuǵın hám túsintirip bolmaytuǵın dep ataladı.
• Bilimlerdiń pútinligi: bul bilimlerdiń anıqlıǵı, pútinligi hám ayriqsha qásiyetleriniń saqlanıwın ańlatadı.
• Informaciyadan paydalanıw múmkinshiligi: Maǵlıwmat tek kepillikli
shaxslar tárepinen qálegen waqıtta alınıwı hám paydalanılıwı múmkin bolǵan
ózgeshelik bolıp tabıladı.Informaciyanı túrli jollar menen klassifikaciyalaw
múmkin. Biraq, tiykarınan tómendegishe klassifikaciyalaw múmkin:
• Jasırın maǵlıwmatlar biznes ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Bul
maǵlıwmatlarǵa tek basqarıw toparınıń aǵzaları kiriwleri múmkin. kepilliksiz
shaxslar tárepinen bunday maǵlıwmatlarǵa kirisiw, odan paydalanıw hám olardı
almaslaw kárxana ushın qolaysız esaplanadı. Qısqa etip aytqanda, bul maǵlıwmattı
jasırın saqlaw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
• Kárxanada ámeldegi bolǵan maǵlıwmatlar bul tek tiyisli xızmetkerler ushın
ashıq bolǵan jeke maǵlıwmatlar bolıp tabıladı. Birlik xızmetkerlerinen tısqarı
basqa xızmetkerler hám úshinshi shaxslar kirisiw hám kórmesliklari kerek bolǵan
maǵlıwmatlar. Bunday maǵlıwmatlardıń jasırınlıǵın támiyinlew júdá zárúrli bolıp tabıladı.
• Jeke maǵlıwmatlar - bul xızmetkerlerdiń jeke maǵlıwmatları. Tek ǵana
isbilermenlik iskerligi menen baylanıslı jeke izertlewler yoritiladi. Jumısqa
baylanısı bolmaǵan jeke maǵlıwmatlardı saqlaw hám saqlaw tuwrı emes. Jeke
maǵlıwmatlarǵa kirisiw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
• Kompaniyada ámeldegi bolǵan maǵlıwmatlar tek xızmetkerlerden
paydalanıw ushın. Bunday maǵlıwmatlar ushın pútinlik hám ashıqlıq zárúr.
Bólindiler ortasında bólistirilgen maǵlıwmatlar bul klasqa kiredi.
Telekommunikatsiya tarmaqlarınıń jaǵdayı hám rawajlanıw keleshekleri
Telekommunikatsiya tarmaqlarınıń evolyuciyalıq rawajlanıwın mámleketimizde
baylanıs tarmaqların cifrlang`an sistemaǵa ótkeriw boyınsha basqıshpa-basqısh
ámelge asırılıp atırǵan keń kólemli joybarlar menen bekkem bólew múmkin.
Mámlekette maǵlıwmatlar alıw hám tarqatıwdıń cifrlı bazası tiykarına
telekommunikatsiya sistemasın jaratıw hám jetilistiriw, telekommunikaciyalar hám
maǵlıwmat uzatıw milliy tarmaǵın rawajlandırıw, mámleket basqarıwında elektron
texnologiyalardı engiziw, 2010 jılǵa shekem bolǵan dáwirde elektron
kommerciyanı rawajlandırıw programmaların islep shıǵıw, cifrlı kommutatsiya
texnologiyaların, birden-bir ilimiy-texnikalıq hám investitsiya siyasatın yurgizish,
turaqlı hám nátiyjeli telekommunikatsiya sektorın jaratıw, ekonomikanıń barlıq
iskerlik tarawılarına telekommunikatsiya texnologiyaların engiziw, informacion-
kommunikaciya texnologiyaları salasında strategiyalıq ústin turatuǵınlıqlardı
ámelge asırıwǵa tiyisli ámeliy ilajlardı támiyinlew maqsetinde Ózbekstan
Respublikası ministrler Mákemesi tárepinen 2002 jıldıń 6 iyunında qabıl etilgen
“Kompyuterlestiriwdi jáne de rawajlandırıw hám informacion-kommunikaciya
texnologiyaların engiziw ilajları tuwrısında”gi №200 - sanlı sheshimi qabıl etilgen.
Ótken on jıldan zıyat waqıt ishinde telekommunikatsiya tarawına tiyisli 2, 5 mlrd.
AQSh dolları ma`nisine teń bolǵan 40 artıq joybarlar ámelge asırılıwı, sońı
nátiyjede mámleket degi barlıq qalalararo hám xalıq aralıq telefon baylanıs
stansiyaların nomerlestiriwge erisildi hám olar zamanagóy telekommunikatsiya
xızmetlerin kórsetiw múmkinshiligine iye boldı. Ózbekstan Respublikası
aymaǵındaǵı barlıq oraylıq qalalar daǵı qalalararo avtomatlastırılgan analogli
telefon stansiyaları cifrlı formatqa ótkerildi.
Ózbekstan telekommunikatsiya tarmaǵı tuwrıdan-tuwrı 28 baǵdardaǵı xalıq aralıq
kanallar arqalı dúnyanıń 180 mámleketine shıǵıw múmkinshiligine iye boldı.
Magistral, zonaichi hám jergilikli tarmaqlardı rezervlew hám keńeytiw, sonıń
menen birge abonent tarmaqların FTTx arxitekturası tiykarında modernizaciyalaw
maqsetinde optikalıq baylanıs liniyalari qurıldı. Keń polosali maǵlıwmatlar uzatıw
tarmaǵın keńeytiw maqsetinde, bir waqtıniń ózinde keń polosali jalǵanıwlardı
ámelge asırıw múmkinshiligine iye apparat ornatildi.
Kóp paydalaniletuǵın maǵlıwmatlardı saqlaw maqsetinde 2013 jılda quwatı
4Gbit/s maǵlıwmattı saqlaw hám qayta islew múmkinshiligine iye Keshlash orayı
ornatildi hám jumısqa túsirildi. Keshlash natiyjeliligi 35% - 42% quraydı hám
házirgi kúnde ulıwma internet kanaldı 500 Mbit/s ge shekem tejew imkaniyatın berip atır.
Mámlekette 2004 jıldan baslap xDSL texnologiyası, 2009 jıldan baslap FTTx
texnologiyası tiykarında keń polosali internet xızmetlerin engiziw baslanǵan.
Texnologiyalıq rawajlanıw
Telekommunikatsiya rawajlanıwı tarawǵa tiyisli xalıq aralıq aldıńǵı
texnologiyalardı tuwrı tańlaw hám olardı rawajlandırıw menen bekkem baylanıslı.
Telekommunikatsiya tarmaǵınıń barlıq segmentlerin IP platformaga basqıshpa-
basqısh ótkeriw arqalı tarawda nátiyjelililik hám turaqlılıqqa erisiw názerde tutılǵan.
Texnologiyalıq strategiyanıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :
- Xalıq aralıq, zona ishi, qalalar-ara tarmaqlar ushın zárúr samardarlik hám
tarmaqlardi keńeytiw (keń kólemde kólem, portlar, ótkeriw múmkinshiliklerdi ken`eytiriwge) ga erisiw;
- Tarmaqlar menen islewde xalıq aralıq talaplarǵa uyqas joqarı dárejeli sapaǵa erisiw;
- Joqarı dárejedegi informaciya qawipsizligin támiyinlew.
Baylanıs xızmetlerin
Zona ishi, qalalararo hám xalıq aralıq baylanıs xızmetlerin
Aymaqlar kóleminde telefon baylanısı xızmetlerin
Telefon baylanısı kodları : Ózbekstan, Xalıq aralıq, mobil baylanıs
Telekommunikatsiya xızmetlerin kórsetiwshi “Birden-bir ayna” orayları mánzilleri
Mámleketimizde telekommunikatsiya tarmaqların jáne de kóteriw hám
modernizaciyalaw boyınsha qatar perspektivalı joybarlar ámeliyatqa qollanıw etilip
atır. Nátiyjede baylanıs infratuzilmasi jedel pátda taraqqiy tabıp atır. Respublikanıń
rayon orayları dárejesineshe analog marka daǵı mánisi boyınsha gónergen telefon
stansiyaları zamanagóy, cifrlı telefon stansiyalarına almastırildi. Optikalıq talshıqlı
baylanıs liniyalari tiykarında joqarı tezliktegi cifrlı kanallar islengen bolıp,
tarmaqtı keńeytiw hám isenimliligin jáne de asırıw boyınsha jumıslar alıp barilapti.
Jaratılǵan infratuzilma sımsız texnologiyalar, atap aytqanda, mobil baylanıstıń
keskin rawajlanıwına tiykar bolıp xizmet etip atır. Búgingi kúnde jergilikli
telekommunikatsiya tarmaǵı 2, 0 mln. den artıq nomerler sıyımlılıqı menen 2
mińnen aslam ATSga iye, olardıń 93, 9 procenti nomerlestirilgen.
Informaciya texnologiyaları haqqında túsinik
Jańa oqıw páni bolǵan «Informaciya texnologiyaları» páninde informaciyalar,
olardıń ózgeshelikleri, informaciya sistemaları hám wazıypaları, informaciyalardı
qayta isvlash, informaciyalardıń ámeliy áhmiyeti hám basqa qásiyetleri uyretiledi.
«Informaciya texnologiyasi» páni matematika, fizika, informatika hám basqa qatar
pánler menen tikkeley baylanıslı.
«Informaciyatexnologiyalari» sóz dizbegindegi «texnologiya» sózi latınsha
«thexnos»- kórkem óner, óner, tarawdıń hám «logos»- pán degen mánisti ańlatadı.
Yaǵnıy texnologiya - qandayda bir wazıypanı orınlawda onıń hár qıylı usılları kórinisin ańlatadı.
Informaciya texnologiyaları informaciyalardı jıynaw, saqlaw, uzatıw, qayta islew usıl hám quralları kompleksi bolıp tabıladı.
Informaciya texnologiyasınıń payda bolıwı varivojlanishini belgileytuǵın ishki
hám sırtqı faktorlar ámeldegi bolıp, olardı tómendegishe xarakteristika1 ash múmkin:
Ishki faktorlar - bul informaciyalardıń payda bolıwı (jaratılıwı ), túrleri,
ózgeshelikleri, informaciyalar menen túrli ámellerdi orınlaw, olardı jıynash, uzatıw, saqlaw hám t.b.
Sırtqı faktorlar - bul informaciya texnologiyasınıń texnikalıq - úskenelik qurallar –
arqalı informaciyalar menen túrli wazıypalardıamalga asırıwdı ańlatadı.
Informaciya texnologiyasınıń mazmunın tómendegi ápiwayı bir mısal menen t
túsindiriwge háreket etemiz. Siz qandayda bir maǵlıwmat haqqında basqa bir
wálayat (respublika, kontinent) de jasawshı jorańız menen pikir almasiwlarsiz,
deyik. Bunı túrli jollar arqalı ámelge asırıwıńız múmkin. Siz jorańızǵa óz
pikirińizdi (óz gezeginde, jorańız da sizge juwapan) tómendegi usıllar arqalı jetkiziwińiz múmkin:
1) baylanıs bólimi arqalı (jazba túrde);
2) telefon tarmaqları arqalı (awızsha );
3) zamanagóy telekommunikatsiya quralları arqalı.
Turmıslıq tájiriybe sonı kórsetedi, Bul usıllardan paydalanıw nátiyjeleri túrlishe
boladı hám nátiyjelerge qaray, qaysı usıldan paydalanıwdı ózińiz belgilep alasız.
Bazar ekonomikasısharoitida, álbette, qandayda bir jumıstı orınlawdan aldın onı
ámelge asırıw ushın ketetuǵın aqshalardı shamalap kóriwińiz kerek, keri jaǵdayda
onı ámelge asıra o1 mas1 igingiz múmkin. Álbette, joqarıda kórsetilgen usıllardan
paydalanıw uzatılıp atırǵan informaciya mazmunı hám mánisine baylanıslı.
Sońıında, ózińiz ushın ekonomikalıq tárepten eń arzan (hesh bolmaǵanda
arzanrog'i) hám sapası joqarı bolǵanusulni belgilep alasız.
Informaciyanı uzatıw usıllarına kelsek, 1- hám 2-bandda kórsetilgen usıllar menen
jasligimizdan tanısıp aldıńız hám odan paydalanıwdı jaqsı bilesiz. Dáwiryiy
telekommunikatsiya qurallarından paydalanıw bolsa olar menen baylanıs kónlikpe
hám ilmiy tájriybelerine baylanıslı. Sol sebepli daslep zamanagóy
telekommunikatsiya qurallarınıń ózi neligin bilip alıwıngizkerak.
Zamanagóy telekommunikatsiya quralları múmkinshilikleri júdá keń sistema
bolıp, oǵan informatika hám esaplaw texnikası tiykarları páninen málim bolǵan
kompyuter, multimedia quralları, kompyuter tarmaqları, internet, intranet sıyaqlı
túsiniklerden tısqarı qatar jańa túsinikler de kiredi. Bularǵa informaciya
sistemaları, informaciya sistemaların basqarıw, informaciyalardı uzatıw
sistemaları, maǵlıwmatlar bazası, maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sisteması,
bilimler bazası sıyaqlılar kiredi.
XX ásirdiń 90 -jıllarından baslap informaciyalastırıw tarawı keskin rawajlanıp
ketti. Biziń asrimiz, yaǵnıy XXI asrni informaciyalastırıw hám kommunikatsiya
asri dep biykarǵa atawmaydı. Informaciyalastırıw ne jáne onıń wazıypalarına neler
kiredi, onıń tiykarǵı qásiyetleri qanday, degen soraw1 ar házirgi
zamanjamiyatidagi hár bir puqaranı qızıqtırıwı tábiy. Sebebi insan iskerligin
informaciyasız oyda sawlelendiriw qıyın.
Házirgi kúnde hár bir shólkem, oqıw shólkemi, firma hám óndiristiń barlıq
tarawlarında baslıq hám xızmetkerler iskerliginiń natiyjelililigin asırıw
maqsetinde basqarıw processlerin málim dárejede aytamatlastiriwga tiyisli
mashqalalardi sheshiw menen shuǵıllanadı.

Paydalanilg`an a`debiyatlar

1.Ózbekstan respublikasında informaciyanı kriptografik qorǵawdı shólkemlestiriw ilajları tuwrısında. Ózbekstan Respublikası prezidentiniń sheshimi. 03. 04. 2007 y. N pq-614.

2. “Informaciya texnologiyası. Informaciyalardı kriptografik qorǵalıwı. Maǵlıwmatlardı shifrlaw algoritmi”. Ózbekstan mámleket standartı. O'zdst 1105:2009.
3.Internet mag`lumatlar
www.ziyo.net
www.ziyocom.uz