Ozbekstan aymağında algashqi dáwir súwretlew onerinin rawajlaniw jolları

Ozbekstan aymağında algashqi dáwir súwretlew onerinin rawajlaniw jolları

Eramızdan aldınǵı I mıńınchi jıllarda Orta Aziyada dáslepki iptidoiy mámleketlikler qáliplese bardı, Zardushtiylik (er. av. VII ásir) dini yoyildi. Onıń múqaddes kitapı " Avesto" bolsa sol dinge sıyınıw qarawların targ'ib etedi. Áyyemgi Orta Aziya kórkem óneri hám mádeniyatın úyreniwde bizgeshe saqlanıp kelgen qorǵan, saray, turar jay hám qábirler menen birge zardushtiylar dini menen baylanıslı bolǵan ossuariylar (ástedonlar) dep atalıwshı adamlar súyekin saqlaw ushın mólsherlengen ılaydan islengen ıdıstan jasalǵan ıdıslar zárúrli dáliliy matyerial bolıp xızmet etedi. Eramızdan aldınǵı VI-IV ásirlerde Orta Aziyadaǵı kórkem turmıs hám mádeniyattı túsiniwde Amudaryanıń joqarı aǵımı tárepinen tabılǵan " Amudarya baylıǵı" (Oks baylıǵı ) zárúrli orındı iyeleydi. Házirgi kúnde

Londondagi Britaniya mo'zeyida saqlanıp atırǵan bul estelikler ishinde háykeller, túrli gúze, bilag uzuq móhir, teńgenlar, altınnan jasalǵan aravacha hám qurallar dıqqatqa ılayıq. Bul buyımlarda ushraytuǵın suwretler anaǵurlım shártli sonda da, lekin asa ańlatpalı islengenligi menen ajralıp turadı, detallari ashıq hám túwel isleniwi menen xarakterlenedi. " Jawınger - sak" bo'rtma suwretinde sol pazıyletler sáwlelengenlengen.

Oraylıq Kazaxstan qábirlerinen úsh ayaqqa ornatılǵan bronzadan

jasalǵan qazanlar tabılǵan. Eramızdan aldınǵı VI-IV ásirlerde islengen bul

qazanlardıń tóbe bólegi haywanlar suwreti - kóbirek taw eshkisi háykeli menen bezetilgen. Oraylıq Kazaxstan jerlerinen tabılǵan taqinchoqlardan tabılǵan taqinchoqlarda jabayı qos, kiyik hám eshki suwretleri ushraydı. Bul suwretlerde haywan hám qostıń keń xarakterli belgileri háreket waqtında kórsetiledi.| Kerisinshe, kólemli dumaloq haywanlarda (tiykarınan olar ámeliy kórkem óner buyımlarınıń ajıralmaytuǵın bólegi bolǵan ) haywanlar háreketi salmaqli hám saldamlı bolıp, olar kóp qallarda saat strelkası háreketinde kórsetiledi.

Makedoniyalıq Iskandar Zulqarnain eramızdahn aldınǵı IV ásirlerde

Ahmoniylar mámleketin tar-mor etip, Orta Aziya jerleriniń kóplegen bólegin ózine qaratıp aldı. Tek Xorezm, Ferǵana hám Sirdaryo buyidagi kúshmanchi

qáwimlergine óz ǵárezsizligin saqlap qaldı. Ritonlarning tóbe bólegi bolsa bo'rtma suwret - friz menen sheńberlengen. Bul bo'rtma suwretlerde kóbirek áyyemgi mifologiyadan alınǵan vokealar, kurbonlik alıp keliw, ayaq oyınshı hayal-qızlar yamasa áyyemgi qudaylardıń bo'rtma suwretleri, islengen.

Jańa ásirdiń baslarına kelip, Orta Aziya ekonomikalıq, siyasiy hám materiallıq turmısında saldamlı jonlanish baslandı. Odaǵı qatar materiallıq oraylarda kórkem óner hám mádeniyat, boyınsha zárúrli estelikler jaratıldı. Sonday materiallıq oraylardan biri Xorezm edi. Quyqurilgan qorǵan, Guyar qorǵan, Tuprok qorǵan qarabaxanaları, ondan tabılǵan suwretleytuǵın hám ámeliy kórkem óner úlgileri sol dáwirlerde (dáslepki feodalizm, yaǵnıy V asrga shekem) Xorezmde social turmıstıńbirmuncha intensiv bolǵanlıǵın kórsetedi.

Qo'yqurilgan qorǵan (Turtkulning arqa Arqa bóleginen 22 km.

o'zoqlikka) er. av. IV-III asirde júzege keliw etilgen bolıp, ol daslep dumalok formada bolıp, onıń orayında diametri 44, 4 m. eki kavatli jay, odan 14, 5 m. o'zoqlikka bolsa qorǵaw diywalları bolǵan. Bul diywal keyinirek qorǵaw galereyasına aylantırılıp, tóbe bólegi áywanlı úshek menen jabılǵan.

Shama menen, I ásirdiń baslarına kelip, Grek-Bakgriya patshalıǵınıń

bólekleniwi nátiyjesinde vujudga kelgen mayda mámleketlikler birlestirilib, Qoson mámleketi dúzildi. Bul mámleketke Orta Aziya xukmdori Kutzula Katfiz basshılıq etdi. Onıń ug'li Katfiz I bolsa bul mámleket maydanın Xindiston shegaralarına shekem jetkezdi. Kanishka patshalıq etken jıllarda bolsa Qoson mámleketi óziniń gullagan dáwirin basdan keshirdi. Qosonlar dáwirinde Orta Aziyada buddizm dini keń tarkaldi. Qoson xukmdorlari óz saltanatlarini bekkemlew ushın bul dindan paydalandılar. Onı kópshilik arasına sıńırıwǵa háreket etdiler.- Xukmdorlarning bul umtılıwı sol dáwir kórkem óner hám mádeniyatında da óz ańlatpasın taptı. Buddizm menen baǵlıq bolǵan sıyınıwxonalar vujudga keldi, háykeller jaratıldı, diywaliy pát islendi.

Qosonlar dáwirinde social turmısda júz bolǵan ózgerisler bizgeshe

jetip kelgen teńgelerde kórinetuǵın boladı. Bul teńge yo'zalariga patshalar portreti zarblangan, orka tárepine qudaylar suwreti tushurilgan. Jazıwlar bolsa Qoson

Baktriya tilinde, jazıw ushın qoson xarflari (grek alf. tiykarında jaratılǵan )

isletilingen, Qoson dáwiri kórkem ónerin biliwde Xolchayonda (Surxondaryo tum.) saqlanıp qalǵan jay qaldıqları hám de suwretleytuǵın kórkem óner hám úlgileri zárúrli orındı iyeleydi.

Xolchayondagi bınanı bezewde háykeller keń qollanılǵan. Bul háykeller

bólmeler diywalidıń joqarı bólegine barelef hám galyeref usılında orınlanǵan. Ol jaǵdayda patsha hám onıń jaqınları, sonıń menen birge atlıqler suwreti islengen. Bul háykellerde Grek-Baktriya kórkem ónerine tán ózgeshelik - hár bir suwretleniwshiniń ózine tán individual páziyletlerin kórsetiwge, kiyimleri, quralları anıq súwretlewge umtılıw bilinedi. No'malum xaykaltarosh suwretleniwshiniń shash tarawı, kiyim bası, xarakteriniń de anıq bolıwına, psixologiyalıq xolatini ańlatıwǵa ıntıladı. Ayritomda (Termez qasında ) tabılǵan tastan islengen releflar hám sońǵı Kushon mámleketi arxitektorlıǵınıń qarabaxanaları bul jerde buddizm keń yoyila baslaǵanliginih kórsetedi. Ayritomdan tabılǵan tastan islengen releflar sıyınıwxonaga kiraverish tárepke karniz formasında islengen bolǵan. Bul karnizlarda akanf japıraqları arasında yarım beligacha suwretlengen qosnay, nogora (baraban), lyutna (girjekke uxshash muzıka ásbapı ) hám arfa shalap atırǵan sazendeler suwretlengen.

Orta Aziyada buddizmning tarqalıwı tikkeley músinshiliqa hami fodalangan. Budda hám basqa diniy pyersonajlarning háykelleri ıyınıwxonalarning aldı hám ishkeri bóleginen óz ornın iyeledi. Bul háykellerdiń ishleniw principleri Xindistonda jaratılǵan kanonlarga tiykarlanǵan. Dalvarzintepa hám Qoratepadagi (Surxondaryo tum.) buddizm sıyınıwxonalaridan tabılǵan hájje háykeller de joqarıda qurılǵan ayrıqshalıqlarǵa iye. Bul háykeller natural úlkenlida islengen hám real xarakterge iye esaplanadı. Músinshi jergilikli tiplarning ózine tán táreplerin kórsetiwge háreket etedi. Bul olardıń kurinishi shash taraw hám kiyinishlarida bilinedi. oratepada alıp barılǵan arxeologik jumıslar buddizm menen baylanıslı, arxitektorlıq kompleksin ashılıwın támiyinledi. Bul jerde arxeologik jumıslar dawam etmoqa. Ashılǵan gor sıyınıwxonalarning bezetiliwi, ol jerde ámeldegi bolǵan háykel hám diywaliy pát dıqqatqa ılayıq. Atap aytqanda, belgisiz súwretshi tárepinen islengen diywaliy pátda keńislikdegi keńlikti ańlatıwǵa, kolemin súwretlewge umtılıw bilinedi. Ásirese, metall buyımlar soǵıw hám olardıń yo'zasini bo'rtma suwretler menen bezew kórkem ónerinde Orta Aziyalıq ustalar úlken tabıslardı qolǵa kirgizdiler.

Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Istoriya isskustvo zarubejnix stran M, 1963, Úshek-1.

2. Abdiev V. I. «Áyyemgi Shıǵıs ; tariyxı», Tashkent 1965 y.

3. Abdullaev N. Ol. «Kórkem óner tariyxı» Úshek-1, Tashkent, Oqıtıwshı, 1986

4. Internet materialları