«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

statik bosimi
, ishlayotgan quduqlarda o’lchangan bosimni 
esa 

qatlamning 
dinamik
(quduq tubi) 
bosimi
deb ataymiz. Ayrim quduqlarda 
o’lchangan qatlamning boshlang’ich yoki joriy bosim qiymati butun uyum bo’yicha 
qatlamning boshlang’ich yoki joriy bosimining o’rtacha qiymatini ifoda eta olmaydi. 
Qatlamning o’rtacha boshlang’ich yoki o’rtacha joriy bosimi aniqlanayotgan 
maydon chegarasi sifatida ko’pincha ishlatish quduqlarining tashqi qatoridan 
quduqlar oralig’idagi masofaga teng uzoqlikdan o’tgan chiziq qabul qilinadi. Bu 
maydon konni ishlatish amaliyotida 
tanlash zonasi
nomi bilan yuritiladi. 
Shunday qilib, ushbu maydon chegarasida o’lchangan qatlam bosimi o’rtacha 
bosimni faqat tanlash zonasidagina ifodalaydi. Bu bosim neft va gaz zaxirasini 
hisoblashdan ko’ra konni ishlatishni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Neft va 
gaz xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ularning zaxiralarini hisoblashda asosan 
hajmiy va moddiy balans metodlaridan foydalanilanganda, neftlilikning boshlang’ich 
tashqi chegarasi bilan cheklangan maydondagi neftli qatlamning boshlang’ich va 
joriy bosimining o’rtacha qiymatlari ma’lum bo’lishi zarur. Qatlam energiyasidan 
samaraliroq foydalanish maqsadida konni ishlatishning oqilona tizimini amalga 
oshirish uchun bosim va uning tartibga solinishini muntazam nazorat qilib turish 
lozim. Bu esa katta amaliy ahamiyatga ega. CHunki qatlam va uning tarkibidagi 
suyuqlik va gazlarning ishlatish hamda gidrodinamik xususiyatlari qatlam 
bosimining o’zgarishi bilan chambarchas bog’liq. 
Sobiq Ittifoq va chet ellardagi neft konlarida o’lchangan ko’pdan-ko’p 
qatlamlarning boshlang’ich bosimi qiymati shuni ko’rsatdiki, chuqurlik ortishi bilan 
qatlam bosimi ham ma’lum qonuniyatga bo’ysungan holda ko’tarilib boradi. Qatlam 
bosimi har 10 m chuqurlikda 0,08-0,12 MPa ga o’zgarib boradi va o’rta hisobda har 
10 m da 0,1 Mpa ga ortadi. Bu suvning gidrostatik bosimiga mos keladi. 
Shunday qilib, ko’pchilik neft konlarida qatlam bosimi qiymati qatlamning 
yotish chuqurligi bilan uzviy bog’liq va u odatda qatlamning ochilgan chuqurligiga 
mos keluvchi suv ustuni bosimidan yuqori bo’lmaydi. 
Lekin sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan Rossiya Federatsiyasi, Ozarbayjon, 
Turkmaniston, G’arbiy Ukraina, SHimoliy Kavkazda hamda xorijiy mamlakatlarning 
bir qator hududlarida shunday neft konlari borki, ularda qatlam bosimi gidrostatik 
bosim qiymatidan ancha yuqoriligi aniqlangan. CHunonchi, Karadaga (G’arbiy 
Apsheron) quduqlarining birida bosim gradienti 0,15 MPa/10 m ni tashkil etgan, 
Baba-Zanan (Kuraoldi pasttekisligi) maydonida 

0,146 MPa/10 m, Ventura-Avenyu 
(AQSh) konida 

0,24 MPa/10 m, Lak (Frantsiya) konida 

qariyb 0,18 MPa/10 m va 
h.k. 
Ozarbayjon konlarida qatlamning me’yoridan ortiq darajada yuqori bosimga ega 
bo’lishiga asosiy sabab, V.S. Melik-Pashaev aniqlagan ma’lumotlar bo’yicha, 
balchiqli vulkan strukturalarining o’ziga xos tuzilishi va burmaning o’q qismidan 
o’tgan bo’ylama buzilishlarda zichligi qariyb 2,0 g/sm
3
bo’lgan suyuq balchiq 
sopkasi ulkan massasining mavjudligidir. 
Ba’zan qatlam bosimining gidrostatik bosimga nisbatan ortishi tektonik kuchlar 
bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Bunda tektonik kuchlar hosil bo’lgan uyum 
burmasining o’sishiga va shu sababli, qatlamning boshlang’ich bosimi saqlangan 

---

196 
holda, neftli qatlamning yotish chuqurligining kamayishiga olib keladi. SHuningdek, 
anomal yuqori bosim ushbu qatlamni pastda joylashgan yuqori bosimli gaz qatlami 
bilan tektonik yoriqlar orqali bog’langanligi natijasida ham hosil bo’lishi mumkin.
Nihoyat, gaz uyumi balandligining yuqoriligi anomal qatlam bosimini keltirib 
chiqarishi mumkin. Chunki, butun uyum bo’yicha bosim asosan gaz-suv tutash 
zonasidagi qatlam bosimi qiymati bilan aniqlanadi. Masalan, agar gaz-suv tutash 
zonasi 1500 m chuqurlikda joylashgan va gazli katlamning eng yuqori nuqtasi 1000 
m chuqurlikda bo’lsa, uyumning qubba qismidagi qatlam bosimi gidrostatik 
bosimdan 1,5 marta ortiq bo’ladi. 
Neftgazlilik qavati baland bo’lgan neft-gaz uyumidagi bosimning taqsimlanishi 
8.1-rasmda aks ettirilgan. Bu yerda 2000 m chuqurlikda (SNTYU 

suv-neft tutash 
yuzasi) bosim 

SNTYU
=20 MPa (normal gidrostatik) va bosim gradienti 0,1 MPa/10 
m; neft uyumi balandligi 200 m va neft zichligi 0,8 g/sm
3
bo’lgandagi gaz-neft tutash 
yuzasida qatlam bosimi 

18,4
100
0,8
200
20
ρ
GNK




MPa va bosim gradienti (1800 
m chuqurlikda) 0,102 MPa/10 m ni tashkil etadi. 
Gazlilik qavati 300 m bo’lgan gaz uyumining eng yuqori nuqtasidagi gaz 
zichligi suvnikiga nisbatan 0,17 g/sm
3 
ga teng, chunki 
7734
ρ
Н
100
ρ
Н
р
g
'
g

va
0,17
77,34
0,7
18,4
77,34
ρ
р
ρ
g
'
g





Bunda, 

g
=0,7 

gazning havoga nisbatan zichligi; 7734 m 

0,1 MPa bosimga 
ekvivalent havo ustunining balandligi. Qatlam bosimi quydagicha hisoblanadi: 
17,9
100
0,17
300
18,4



MPa. 
Chuqurlik 1500 m bo’lganda bosim gradienti 0,119 MPa/10 m ga teng.