«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

 
8.5. NEFT-GAZ-SUVLI QATLAMLARNING REJIMLARI 
 
Neft, gaz va suv qatlamlar rejimi deganda ularni ishlatish va ishlatishda neft, gaz 
va suvlarni harakatga keltiruvchi kuchlarning namoyonlanish xarakteri, ya’ni 
bosimni yuzaga kelishi va yer osti suvlarining harakatlanish sharoitlari tushuniladi. 
Qatlamlar rejimi suyuqlik va gazlarni quduq tomon harakatlantiruvchi kuchlar Bilan 
ifodalanib, uning xarakteri qatlamning geologik tuzilishiga, undagi suyuqliklar va 
jinslarning fizik-kimyoviy xossalariga, konning ishlatish sharoitiga bog’liq holda 
o’zgaradi. Qatlam rejimi vaqt davomida uning debitini va bosimini hamda, quduqdan 
suyuqlik chiqarish bilan bog’liq holda bosimning o’zgarish xarakterini ifodalaydi. 
Qatlam rejimini har tomonlama bilish uchun uning faqat litologik-fizik 
xususiyatlarini bilibgina qolmasdan, balki qatlam bosimini tavsiflovchi kon 
ma’lumotlari, neft, gaz va suv debitlarini, neftlilik chegarasining siljishini va h.k.larni 
o’rganish zarur. 
Qatlamning neftlilik rejimini bilish konni ishlatishning oqilona tizimini 
loyihalash va zamindan neft va gazni maksimal miqdorda chiqarib olish maqsadida 
qatlam energiyasidan samarali foydalanish uchun kerak. 
Neftli qatlamlar rejimlarini o’rganish bo’yicha dastlabki muhim ilmiy ishlar 
1922-1927 yillarda Grozniy shahri hududida o’tkazilgan. Ayniqsa V.P. Yakovlev, 
N.T. Lindtrop va bu boradagi ilmiy ishlari maqtovga sazovor bo’lgan. I.M. Gubkin 
rahbarligida o’tgan yillik majlislar neftli qatlamlar rejimlarini o’rganishda katta 
ahamiyatga ega bo’ldi. 
Hozirgi vaqtda neftli, gazli va suvli qatlamlar butun maydon bo’ylab yagona 
gidravlik bog’langan sistemani hosil qilishi aniqlangan (agar u tektonik buzilishlar 
bilan alohida bloklarga bo’lib yuborilgan va linzasimon tuzilishga ega bo’lmasa). 
Shuning uchun ham quduq ishlatilganda uning ta’siri faqat neft-gaz hududiga 
tarqalmasdan, balki uni o’rab olgan suvbosimli zonalarga va ko’pincha to qatlam 
chegaralarigacha etib boradi. Demak, uyumga ta’sir qiluvchi va quduq tubiga neft va 
gazning oqib kelishini ta’minlovchi energiya va kuchlar zaxirasini o’rganishda 
uyumning va uning atrof zonalarining tuzilishi hamda neft qatlami jinslari bilan 

---

215 
bog’liqligini ko’rib chiqish zarur. Neft va gazning quduq tubiga oqib kelishiga ta’sir 
qiluvchi qatlam energiyasining manbalariga qatlam suvi bosimi energiyasini, bosim 
kamayganda neftdan ajralib chiqadigan erigan va erkin gaz energiyasini, siqilgan 
jinslar va suyuqliklarning elastik energiyasini, neftning o’z og’irlik kuchi ta’sirida 
paydo bo’ladigan bosim energiyasini kiritish mumkin. 
Neft va gaz bitta asosiy energiya yoki bir qancha qatlam energiyalarining bir 
vaqtda namoyon bo’lishidan harakatlanishi mumkin; chekka suvlar bosimining 
foydali ta’siri qatlamning yer yuzasiga chiqishi va quduq og’zidan qancha yuqoriga 
ko’tarilishi qiymati hamda jinslarning o’tkazuvchanlik xususiyati va suyuqlikning 
qovushqoqligi bilan aniqlanadi. 
Jinslarning 
o’tkazuvchanligi 
yaxshi 
va 
suyuqlikning 
qatlamda 
qo’zg’aluvchanligi etarli darajada bo’lishi, shuningdek, qatlamning o’tkazuvchanlik 
xususiyati suyuqlik chiqarib olishga mos kelishi chekka suvlar bosimi energiyasi 
muntazam va uzoq vaqt namoyon bo’lishiga olib keladi. Qatlamda neft va gazning 
harakatlanish jarayonlarida qatlamdagi suv-bosimli tizimning elastiklik energiyasi 
juda muhim ahamiyatga ega. Qatlamda bosim pasayganda suyuqlik va jinslarning 
elastik o’zgaruvchanligi juda kam bo’ladi. Lekin uyum va uni 
ta’minlovchi
suv 
bosimli tizim nihoyatda katta bo’lsa, jins, suyuqlik va gazlarning elastik energiyasi 
neftning quduq tubiga qarab harakatlanishida muhim rol o’ynaydi. 
Gaz energiyasi gaz qalpog’i mavjud bo’lganda siqilgan erkin gazning taranglik 
energiyasi ko’rinishida yoki bosim kamayganda neftda erigan gazning undan ajralib 
chiqishidagi energiya ko’rinishida bo’ladi. Uyumda siqilgan gaz energiyasining 
zaxirasi odatda, gaz qalpog’ining hajmiga, neft zaxiralariga, qatlamning neftli va 
gazli zonalari hajmlarining o’zaro nisbatiga, qatlam bosimi qiymatiga, gazning neftda 
eruvchanligiga bog’liq bo’ladi. Agar gaz qalpog’i bilan egallangan qatlam hajmi neft 
bilan egallangan qatlam hajmidan katta bo’lsa, erkin gazning taranglik 
energiyasining namoyonlanishi nihoyatda samarali bo’ladi. 
Qatlam suyuqliklarining og’irlik kuchi hisobiga paydo bo’ladigan bosim 
energiyasi qatlamlar gorizontal tekislikka qandaydir burchak ostida yotgan holatlarda 
namoyon bo’ladi. Bunda bosim qiymati mahsuldor qatlamlarning yotish burchagiga 
bog’liq. Qatlamdagi suyuqlik sathi ko’pincha qatlamning ustki qismidan pastga 
tushadi, bunday hollarda suyuqliklar erkin yuza bo’ylab siljiydi.
Qatlamda neft va gazning harakatlanish jarayonida ko’pincha har xil 
ko’rinishdagi energiyalar bir vaqtda ta’sir qiladi. Lekin geologik sharoitlar va uyumni 
ishlatish sharoitlariga ko’ra u yoki bu turdagi energiya asosiy bo’lishi, quduq tubiga 
neft va gazning oqib kelishini ta’minlashda ustunlik qilishi mumkin. 
Ta’sir qiluvchi kuchlar ustunligining kelib chiqishiga ko’ra, hozirgi vaqtda neft 
uyumlarining quyidagi asosiy ish rejimlari ajratiladi:
1) suv bosimli rejim;
2) tarang (tarang suv bosimli) rejim;
3) gaz bosimli rejim (yoki gaz qalpog’i rejimi);
4) erigan gaz rejimi;
5) gravitatsion rejim. 
Dastlabki uchta rejim siqib chiqarish rejimlarini, oxirgi ikkitasi qatlam 
energiyasining zaiflashish rejimlarini ifodalaydi. 

---

216