«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

 
13.2.1. Neft qatlamiga suv haydash 
 
Neft uyumiga ta’sir etish maqsadida mahsuldor qatlamga suv maxsus haydash 
quduqlari orqali yuboriladi. Bunday jarayon qatlam bosimini saqlash (ayrim hollarda 
boshlang’ich bosimdan ham yuqori ko’tarish) va neft beraolishligini orttirish 
maqsadida amalga oshiriladi. 
Hozirgi vaqtda nefti tugayotgan uyumlardan neft olishning eng ko’p tarqalgan 
ikkilamchi metodi qatlamga suv bostirish hisoblanadi. Odatda chegara tashqarisiga 
suv haydash va maydoniy suv haydash o’zaro farqlanadi. 

---

314 
Aksariyat hollarda maydoniy suv haydash metodidan foydalaniladi. Bu metodni 
qo’llaganda qatlamda etarli miqdorda qoldiq neft bo’lishi kerak. Odatda birlamchi 
metodlar bilan qatlamdan neftni to’liq siqib chiqarib bo’lmaydi, shu sababli ko’p 
miqdordagi qoldiq neft qatlamda qolib ketadi. 
Nefti kamayib ketgan qatlamlarni jonlantirish maqsadida neftlilik chegarasi 
tashqarisiga suv bostirish quyidagi sharoitlarda amalga oshiriladi: 
1) kollektorlarning o’tkazuvchanligi yuqori va qatlam uzluksiz bo’lganda (neft 
quduqlari va chegara orti quduqlari orasidagi gidrodinamik bog’liqlik yaxshi 
bo’lganda); 
2) qatlam bosimini bir me’yorda saqlab turish uchun tabiiy chegara suvlarining 
siljishi etarli bo’lmaganda; 
3) neftning harakatlanish koeffitsientining qiymati nihoyatda kichik bo’lganda 
(

0

dan katta emas).
Suvni maydoniy haydash metodi quyidagi holatlarda qo’llaniladi: 
1) kollektorlarning o’tkazuvchanligi yuqori bo’lmasa va shu vaqtning o’zida 
qumtoshlar tarkibidagi gilli zarrachalar suv bilan ho’llanganda ularning 
o’tkazuvchanligi keskin kamayib ketmasa; 
2) qatlamning suvga to’yinganligi kam va o’z navbatida, chiqarib olinayotgan 
neftdagi suv miqdori ko’p (o’rtacha 10-20% dan ortiq) bo’lmaganda; 
3) qatlamning qoldiq neftga to’yinganligi 35-40% dan ortiq bo’lganda. 
Suvni qatlamga haydashning texnologik sxemasi quyidagicha amalga oshiriladi: 
1. Chegara tashqarisiga suv bostirishda haydash quduqlari neftlilik chegarasining 
tashqarisiga joylashtiriladi. Neftlilik chegarasini bir me’yorda siljishi uchun haydash 
quduqlari oralig’idagi masofa neftlilik chegarasigacha bo’lgan masofadan ikki 
baravar ortiq qilib olinadi. 
Haydash quduqlarining suvni eng ko’p qabul qilaolishligini ta’minlash uchun 
quduq tubi tozalanadi, zarur bo’lganda gidravlik yorish amalga oshiriladi. 
2) Nefti tugayotgan uyumlarga maydoniy suv bostirishda quduqlarni 
joylashtirishni quyidagi ikki xil sxemasi qo’llaniladi: 
a) haydash quduqlari chiziqli batareyalar ko’rinishida, ishlatish quduqlari esa 
haydash quduqlari qatoriga paralllel qilib joylashtiriladi. Ishlatish quduqlarining 
suvlanish darajasi ortib borgan sari ular haydash quduqlari sifatida ishlatiladi, 
ularning old qismida ishlatish quduqlarining yangi qatori burg’ilanadi; shunday qilib, 
ishlatish quduqlarining birinchi qatoridan ikkinchi qatori tomon suv muntazam 
ravishda siljib boradi (10.8-rasmga qarang). 
b) haydash quduqlari qatlam maydoni bo’ylab ishlatish quduqlari oralig’ida bir 
me’yorda joylashtiriladi. Quduqlarni joylashtirishning besh nuqtali va etti nuqtali 
sistemasi eng ko’p tarqalgan (10.9-rasmga qarang). Quduqlarni joylashtirishning 
besh nuqtali sistemasida haydash quduqlari kvadratning tomonlari bo’ylab, ishlatish 
quduqlari esa kvadratning markazida joylashadi; etti nuqtali sistemada haydash 
quduqlari oltiburchaklarning burchaklarida, ishlatish quduqlari esa ularning 
markaziga o’rnatiladi. 
Shunday qilib, quduqlarni besh nuqtali joylashtirish sxemasida haydash va 
ishlatish quduqlarining nisbati 1:1 ga; etti nuqtali (aslida uchburchakli) sistemasida 

---

315 
esa 2:1 ga teng. Haydash va ishlatish quduqlarini shu tartibda joylashtirish uyumga 
haydalayotgan suvni bir me’yorda va uyumning hamma joyiga nisbatan bir xilda 
ta’sir etishini ta’minlaydi. 
Uyumga suv bostirish jarayonini amalga oshirishda quduqlar oralig’idagi masofa 
50-200 m atrofida bo’lishi kerak. Bunday masofa jinsning o’tkazuvchanligiga, suv 
bostirish bosimiga va uyumga haydalayotgan suvning hajmiga bog’liq. 
O’tkazuvchanligi turlicha bo’lgan qatlamlarga maydoniy suv bostirishda birinchi 
navbatda haydash quduqlari qazilib, ulardan uyumga suv haydaladi. Qatlamdagi 
g’ovaklarning bir qismi suvga to’lgandan keyin ishlatish quduqlari qazilib, ishga 
tushiriladi. Maydoniy suv bostirishda haydalgan suvning umumiy sarfi 
laboratoriyada tajriba yo’li bilan aniqlanishiga ko’ra quyidagi miqdordan ortib 
ketmasligi kerak: suv haydashning boshlang’ich davrida 1 t., neftni chiqarib olish 
uchun 3 m
3
, yakuniy davrida esa 20 m
3
/t bo’lishi kerak. Haydalayotgan suvning sarfi 
10-15 m
3
/t bo’lsa mo’’tadil hisoblanadi.
Qatlamga suv bostirishda haydaladigan suvning taqribiy sarfini va qatlamni 
qancha muddatda ishlatish mumkinligini aniqlash zarur. Buning uchun neftning 
qoldiq zaxiralari miqdori hisoblab chiqiladi va laboratoriya ma’lumotlari asosida 
neftni chiqarib olish koeffitsienti qiymati topiladi. Maydoniy suv bostirish 
jarayonining samaradorligi bog’langan suvning miqdoriga bog’liq. Maydoniy suv 
bostirishni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun bog’langan suvning miqdori 
qatlamda 25% dan ko’p bo’lmasligi kerak. Agar bog’langan suvning miqdori 25% 
dan ko’p bo’lsa, maydoniy suv bostirish jarayonining samaradorligi kamayadi. 
Endi bog’langan suv to’g’risida qisqacha ma’lumot beramiz. Bog’langan suv 
tog’ jinsi zarrachalarini yupqa parda hosil qilib o’rab turadi (uning ichki qismi 
mustahkam bog’langan, tashqi qismi bo’sh bog’langan suvlarni hosil qiladi). 
Pardaning qalinligi suv molekulasi diametridan bir necha yuz marotaba katta bo’ladi 
va minerallar yuzasida molekulyar tortish kuchi ta’sirida yopishib turadi. Mustahkam 
va bo’sh bog’langan suvlar o’zaro farqlanadi.
Mustahkam bog’langan yoki adsorbtsion suv tog’ jinsi yoki tuproq 
zarrachalariga havodagi suv bug’larining yutilishidan hosil bo’ladi. Ular jins 
zarrachalariga katta kuch bilan yopishib turadi; xossalariga ko’ra oddiy suvlardan 
keskin farqlanib, qattiq jinslarga yaqin bo’ladi, zichligi o’rta hisobda 2 g/sm
3
, yuqori 
qovushqoqlikka ega, 

78
o
S da muzlaydi; zarralar burchagi va qabariq joylarida qalin 
pardali, egilgan joylarida yupqa pardali suvlar hosil bo’ladi. Jins zarralari 
qizdirilganda bog’langan suv oson ajralib chiqadi. 
Bo’sh bog’langan suv fizik bog’langan suvning tashqi qati ustidan yupqa parda 
ko’rinishida qoplab turadi. A.F. Lebedevning fikricha, bo’sh bog’langan suv tog’ 
jinslarida suv bug’larining kondensatsiyalanishidan hosil bo’ladi yoki ulardan 
tomchi-suyuq suvlarni chiqarib olgandan so’ng qoladigan suv, jins zarrachalari 
yuzasiga adsorbtsion suvlarga nisbatan kamroq kuch bilan yopishib turadi, ushbu 
zarrachalar atrofidagi gigroskopik suvlar pardasi ustidan ikkinchi yupqa pardani hosil 
qiladi. Bo’sh bog’langan suvning harakati qalinroq pardalardan yupqaroq pardalar 
tomoniga yo’nalgan bo’ladi. Og’irlik kuchi bo’sh bog’langan suv harakatiga ta’sir 
etmaydi. Temperatura nol gradusdan past bo’lganda muzlaydi, temperaturaning 

---

316 
ko’tarilishi bilan uning harakati tezlashadi. Bo’sh bog’langan suv tog’ jinsi 105-
110
o
S temperaturada qizdirilganda va bosim ta’sirida undan ajralib chiqadi. 
Uyumlarning tuzilishi har xil tarkibli bo’lsa, ayniqsa vertikal bo’yicha 
o’zgaruvchan bo’lsa, ularga suv bostirish jarayonida qandaydir bir yo’nalish bo’yicha 
suv yorib chiqishi mumkin. Bu hodisa bajariladigan tadbirlar samaradorligini ancha 
pasaytirib yuboradi. 
Bunday hodisalarga qarshi kurashish uchun quyidagi tadbirlar qo’llaniladi: 
1) quduq kesimidagi suvni eng ko’p yutuvchi qatlamlar sementlanib, kimyoviy 
tamponlanib va pakerlar qo’llanib izolyatsiyalanadi; 
2) suvning yorib chiqishining oldini olish maqsadida suvni haydash va 
suyuqlikni chiqarib olish sur’ati tartibga solinadi; 
3) kesimdagi suvni eng ko’p yutuvchi zonalarga loyqa suv, havoning suv bilan 
aralashmasi, parafinli distillyatlar va sh.o’. haydalib, ularning o’tkazuvchanligi 
kamaytiriladi. 
Qatlamga daryo, artizian, qatlam va dengiz suvlari haydaladi, ular quyidagi 
talablarga javob berishi kerak: 
1) suvning tarkibida texnik aralashmalar miqdori 1 mg/l dan ortiq bo’lmasligi; 
2) suvning tarkibida suvo’tlari va mikroorganizmlar bo’lmasligi; 
3) qatlam sharoitida haydalayotgan suvning barqaror bo’lishi; 
4) suvning tarkibida oksidlangan temir miqdori 0,5 mg/l dan ortiq bo’lmasligi; 
5) quvuruzatgichlarning korroziyaga uchratmasligi; 
6) neft aralashmasining suvdagi miqdori 0,5 mg/l dan ortiq bo’lmasligi lozim. 
Daryo suvini qatlamga haydashda suv daryo o’zanidan olinmay, balki daryoning 
qayir qismidan olinadi. Buning uchun maxsus quduqlar burg’ilanadi. Daryoning 
qayir qismidan olingan suv tozalanmaydi, chunki u toza bo’ladi. Qatlamdan olingan 
suvni 
uyumga 
haydashdan 
avval 
tindirilib, 
neftdan 
tozalanadi 
va 
koagulyatsiyalanadi. Bunday jarayonlar haydash quduqlarining suvni qabul qilaolish 
qobiliyatini doimo saqlab turish uchun amalga oshiriladi. Tarkibida erigan gazlar 
(karbonat kislotasi, vodorod sulfid) bo’lgan suvlar aeratsiyalanadi (havoga 
boyitiladi). Suvni neftdan tozalashda unga neftni yuvadigan moddalarni qo’shish 
foydalidir. 
Shuni nazarda tutish lozimki, chuchuk, shuningdek, ishqorli suvlar mahsuldor 
qatlamlar tarkibidagi gillarni ho’llaganda gillar bo’kib, hajmi ortadi va 
o’tkazuvchanligi pasayadi. Neftni qatlamdan siqib chiqarishni osonlashtirish uchun 
suv nordonlashtiriladi yoki sho’r suv ishlatiladi (masalan, dengiz suvi). Goho 
o’tkazuvchanligi 0,3x10
-12 
m
2
dan katta bo’lgan jinslar tik qiyalangan bo’lsa, ularga 
maydoniy suv bostirish o’rniga, haydash quduqlari qatoridan neftlilik chegarasi 
ortiga yoki chegarasi bo’ylab suv bostiriladi. 
Tegishli geologik sharoitlarda qatlamga uyg’unlashgan (bir necha) metodlar 
bilan ta’sir etish maqsadga muvofiq. Masalan, qatlamning gumbaz qismiga havo va 
neftlilik chegarasining tashqi zonasiga suv haydash shular jumlasidandir. 
Mazkur metod o’tkazuvchanligi past bo’lgan qatlamlarga tavsiya etiladi. Bunday 
qatlamlarga haydash quduqlarining ta’siri qatlamning butun maydoni bo’ylab to’liq 
tarqalmaydi. Uyg’unlashgan metodlarga, shuningdek, bitta haydash qudug’iga bir 
vaqtning o’zida suv va havoni haydash ham mansub. Bunday metod qatlamlar yassi 

---

317 
qiyalangan, pastki qismi neftga to’yingan, yuqori qismi esa neft tugay boshlashi 
natijasida gazga to’yinganda ijobiy natijalar beradi. Suv va gaz uyg’unlashgan metod 
bilan qatlamga haydalganda nefti tugab borayotgan qatchalarda gazning sirqib o’tishi 
bartaraf etiladi. 
Sobiq Ittifoqda neft chiqarib olishni ko’paytirish maqsadida neft qatlamlariga 
suvni sanoat miqyosida haydash Dossor va Makat konlarida 1943-1944 yillardan 
boshlangan. Keyinroq qatlamga suv bostirish jarayoni Ozarbayjon (Artem oroli va 
b.), Grozniy shaharlari va Krasnodar o’lkasining bir qator maydonlarida qo’llanila 
boshlangan. 
AQShda qatlamga suv bostirish metodi keng miqyosda qo’llanilib uning ko’lami 
yillar sayin tobora ortib bormoqda.