«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

makrodarzliklar
deb ataladi. Ularning ochiqligi 0,1 mm dan 
katta bo’lib, ko’pincha yuzlab metrga cho’ziladi. Makrodarzliklar quyidagi turlarga 
bo’linadi (M.I.Maksimov, 1965): 1) qatlam ichi darzliklari. Qatlamlanishga nisbatan 
kam qiyshaygan bo’lib, qatlam chegarasidan chiqmaydi; 2) odatda, bir-ikki qatlamni 
kesib o’tadigan ikkinchi tartibli darzliklar. Bir qatlamdan ikkinchisiga kesib o’tishida 
og’ish burchagi va azimutini o’zgartiradi. Karbonatli jinslarda ko’pincha 
qatlamlanish yuzasiga tik yo’naladi. Makrodarzliklar devorlari g’adir-budir, goho 
unda turli yo’nalishdagi chiziqli o’ymalar paydo bo’ladi; 3) mahsuldor qalin 
qatlamning butunlay yoki ko’p qismini kesib o’tuvchi birinchi tartibli darzliklar. 
SHliflardan mikroskop yordamida ko’rish mumkin bo’lgan darzliklar 
mikrodarzliklar 
deb ataladi. Mikrodarzliklar kengligining eng yuqori qiymati 100 mkm ga teng. 
Tog’ jinslaridagi makro va mikrodarzliklar ko’rinishi to’g’ri geometrik 
shakllarga ega. Geometrik to’r asosan ikki o’zaro perpendikulyar yo’nalishlardagi 

---

119 
vertikal (qatlanishga nisbatan) darzliklardan iborat. Ayrim hollarda jins 
darzliklarining geometrik to’ri qatlamlanish tekisligiga nisbatan gorizontal 
yo’nalishda paydo bo’lgan bir sistemali darzliklardan hamda o’zaro perpendikulyar 
uchta sistemalardan yoki turli yo’nalishlardagi o’zaro qo’shilib ketgan (sistemasiz) 
darzliklardan iborat bo’ladi. 
Darzliklarning tog’ jinslarida joylashish qonuniyatini va yo’nalishini aniqlash 
uning muhim belgilaridan biri hisoblanib, ular yordamida darzliklarning asosiy 
sistemasi yo’nalishini va darzlanish jadalligini belgilash mumkin. Qatlamning 
darzlanish jadalligi
jinsda paydo bo’lgan darzliklarning umumiy miqdori bilan 
tavsiflanadi va u jinslarning litologik tarkibiga, metamorfizm darajasiga, qalinligiga 
va qatlamning yotish sharoitiga bog’liq bo’ladi. 
Jinslarning darzlilik jadalligi hajmiy (T) va sirtqi (P) darzlik zichligi bilan 
tavsiflanadi. T=S/V ; P=

/F , bunda S - V hajmdagi jinslarni kesib o’tuvchi 
bo’ylama darzlar maydoni yig’indisi; 

― jins yuzasini F maydon bo’ylab kesib 
o’tuvchi hamma darzlar uzunligi yig’indisi. 
Darzli jinslarning kollektorlik xususiyatlariga ularning litologik tuzilishi 
sezilarli ta’sir etadi; jinslarda darzlilikni rivojlanish shiddati va taqsimlanish xarakteri 
uning moddiy tarkibi va struktura-tekstura xususiyatlari bilan chambarchas bog’liq; 
darzlilik dolomitlashgan ohaktoshlarda kuchli rivojlangan bo’lib, ulardan keyingi 
o’rinlarda toza ohaktoshlar, dolomitlar, argillitlar, qum-alevritli, angidrit-dolomitli 
jinslar va angidritlar turadi. 
Ilmiy-tadqiqot institutlarida bajarilgan eksperimentlardan olingan daliliy 
ma’lumotlar tahlili natijasi darzli jinslarning o’tkazuvchanligi ularda rivojlangan 
darzlik sistemalariga bog’liqligini ko’rsatdi. O’tkazuvchanlik jinsdagi darzlilik 
zichligiga to’g’ri proportsionaldir. Tog’ jinsidagi darzlikning darzlilik sistemalari 
bo’yicha taqsimlanishini o’rganish orqali ularning zichligini aniqlash mumkin.
Darzliklar zichligi
(G) deganda yoriqlar tekisligiga nisbatan o’tkazilgan tik 
chiziq (L) birligidagi darzlar soni (N) tushuniladi va quyidagicha aniqlanadi 
L
N

G
. Darzliklar zichligi 1/m da o’lchanadi. 
Hajmiy zichlik T, sirtqi zichlik P va darzliklar zichligi G oralig’ida quyidagi 
bog’liqlik mavjud: 
G=


N
1
i
i
Т ; T=
i
N
1
i
i
соs
/
П



; P=
i
N
1
i
i
cos
Г



, 
bunda T, G yoki P aniqlanadigan maydonchalar yoki chiziqlar soni; i - chiziq 
yoki maydoncha raqami; 

- G
i
yoki P
i
aniqlanadigan chiziq yoki maydoncha va 
darzliklarning yo’nalishi bo’yicha burchagi. 
Darzlar sig’imi K
t
ni aniqlashda shliflar mikroskop yordamida o’rganiladi, 
K
t
=V

/F=VP , bunda V - shlifdagi darzliklarning eni; 

–shlifdagi hamma 
yoriqlarning uzunligi yig’indisi; F - shlif maydoni; K
t
-darzlar sig’imi; P-darzlarning 
sirtqi zichligi. 

---

120 
Darzliklar ochiqligi (kengligi) ham tog’ jinslarining muhim parametrlaridan biri 
hisoblanadi. Mikrodarzliklar kengligiga ko’ra juda ensiz (kapillyar) ― 0,005-0,01 
mm, ensiz (subkapillyar) ― 0,01-0,05 mm va keng (qildek) ― 0,05-0,15 mm va 
undan yirik turlarga bo’linadi. 
Jinslarning darzliligini o’rganishda darzlik zichligi va ochiqligi bilan bir qatorda 
uning shaklini (chiziqli, egri-bugri), mineral va bitum moddalari bilan bandligini va 
sh.k. ham bilish zarur. Moddalar bilan bandligiga ko’ra ochiq, qisman to’lgan va berk 
darzliklar farqlanadi. CHunonchi: 1) qumtosh va alevrolitlarda ochiq mikrodarzliklar
ko’proq, ba’zan berk darzliklar uchraydi; 2) gil va argellitlarda ham asosan ochiq 
mikrodarzliklar rivojlangan; 3) mergellarda ochiq va berk mikrodarzliklar mavjud; 4) 
organogen dolomitli ohaktoshlarda berk mikrodarzliklar keng rivojlangan, ba’zan 
ochiqlari ham uchraydi; 5) dolomitlarda berk mikrodarzliklar keng rivojlangan 
bo’lib, ochiqlari kam uchraydi. 
Har qanday tog’ jinsining kollektorlik xususiyati flyuidlarni o’zida to’plash va 
o’zidan chiqaraolish xususiyati hamda uning g’ovakligi (sig’imi) va o’tkazuvchanligi 
bilan belgilanadi. Darzli jinslar sig’imi ikki xil: zarralar oralig’idagi bo’shliqlar va 
darzlik bo’shliqlaridan tarkib topadi. Birinchisi zarralar oralig’idagi bo’shliqlar 
hajmidan, ikkinchisi darzliklar hosil qilgan bo’shliqlar hajmidan iborat. Zarralar 
oralig’idagi bo’shliqlardan tarkib topgan sig’imlar (qum, qumtosh, alevrolit, keltirib 
yotqizilgan karbonat jinslarda) g’ovakliligi 9-10% dan yuqori bo’ladi. Darzlilik 
hisobiga hosil bo’lgan bo’shliq hajmi