«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

Spora-gulchangli tahlil.
 
Metod turli yotqiziqlarda uchraydigan sporalar (gulsiz 
o’simliklarning va ba’zi bir hujayrali jonivorlarning urchish organi) va gulchang 
(o’simlikning erkak jinsi hujayralari)ni aniqlash va o’rganish bilan shug’ullanadi. 
Sporalar majmuasini hamda gulchangini va ularning foizdagi nisbatini 
o’rganilayotgan yotqiziqlar hosil bo’lgan zamonda yashagan o’simliklarning 
taxminiy tarkibini tadqiq qilish orqali aniqlash mumkin. Sporalar va gulchangni 

---

18 
o’rganish natijasida turli o’simliklarning gulchangliligini, spora va gulchangini 
saqlanganlik darajasini, ularning qanchalik uzoqqa olib borib yotqizilganligini va 
sh.k.larni tiklash va tasavvur etish mumkin. O’simliklar qoldiqlarini jinslarning 
qatlanishi bo’yicha o’zgarishi to’g’risidagi statistik tavsifi 
spektr
(sporali, gulchangli 
yoki spora-gulchangli) 
tahlil
deb ataladi. 
Spora-gulchangli tahlil qatlamlar ichida fauna va flora qoldiqlari uchramaganda 
ahamiyatga ega. Undan asosan kontinental yotqiziqlarni o’rganishda foydalaniladi. 
Spora va gulchangi deyarli hamma turdagi kontinental yotqiziqlarda uchraydi. Bu 
metod yotqiziqlar kesimini genetik turlarga ajratishda va ayniqsa paleogeografik 
sharoitlarni tiklashda ishlatiladi. 
Spora-gulchangli 
tahlil 
uchun 
olinayotgan 
jins 
namunalari 
tashqi 
aralashmalardan tozalangan bo’lishi lozim. 
Jinslarning karbonatliligini tekshirish.
 
Ohaktosh, dolomit, dolomitlashgan 
ohaktosh va boshqa karbonat jinslarni tashqi belgilariga qarab bir-biridan ajratish 
qiyin. Geolog-Olim L.G.Berg bunday jinslarni farqlashda gaz-volyumetrik tahlildan 
foydalanishni taklif etdi. Uning fikricha, tahlil uchun olingan moddaning umumiy 
miqdori ma’lum bo’lgach, jinsdan aniq bir temperaturada ajralib chiqayotgan gaz 
hajmini va shu gazdan ajralayotgan moddaning miqdorini aniqlash ushbu metodning 
asosiy mazmunini tashkil etadi. Turli temperaturalarda ajralayotgan gazlar hajmining 
nisbati ushbu temperaturalarda gazdan ajralgan komponentlarning foizdagi nisbatini 
hisoblab topish imkonini beradi. Masalan, tarkibida gips, siderit va erkin magnezit 
bo’lgan dolomit o’rganilganda temperaturaning beshta bosqichi tekshiriladi, buning 
uchun beshta pechkadan foydalaniladi. 
Temperaturaning birinchi bosqichida
gips parchalanib undan kristallashgan suv 
ajralib chiqadi, bunda temperaturaning yuqori darajasi 300
0
S ga etadi. 
Temperaturaning ikkinchi bosqichida 
siderit parchalanib, undan karbonat kislota 
ajralib chiqadi, bunda temperaturaning yuqori darajasi 560
0 
S ga etadi, qizdirish 600
0
S gacha davom ettiriladi. 
Temperaturaning uchinchi bosqichi 
dolomit aralashmagan magnezitni 
parchalashga xizmat qiladi, undan karbonat kislota ajralib chiqadi, bunda temperatura 
650
0
S ga etadi, qizdirish 700
0
S gacha davom etadi. 
Temperaturaning to’rtinchi bosqichi
dolomit tarkibiga kiruvchi magnezitni 
parchalash paytida zarur bo’lib, temperatura 750
0
S ga etkazilganda undan karbonat 
kislota ajralib chiqadi, qizdirish 800-820
0
S gacha davom etadi. 
Temperaturaning beshinchi bosqichi
dolomit tarkibiga kiruvchi va erkin kaltsitni 
parchalashga mo’ljallangan, uning parchalanishi temperatura 1000
0
S ga etganda 
boshlanadi, qizdirish 1050-1100
0
S gacha davom etadi. 
Gaz-volyumetrik 
tahlil 
yordamida 
jinslarning 
karbonatli 
qismi 
komponentlarining nisbiy yoki mutlaq miqdorini aniqlash mumkin. Nisbiy tahlilda 
dolomit va kaltsit jinslarning karbonat qismining asosiy komponentlari nisbati 
aniqlanadi. Bu nisbat, ya’ni ularning dolomitlashish darajasi molekulyar yoki 
molekulyar massa ko’rinishida foizda ifodalanadi. Mutlaq tahlil jinslarning u yoki bu 
komponentlari miqdorini aniqlash maqsadida bajariladi va massa birliklarida 

---

19 
ifodalanadi. Uning yordamida jinslardagi dolomit va kaltsit miqdorini aniqlashdan 
tashqari ularning boshqa tarkibiy qismlarini ham o’rganish mumkin.