«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

Sirtqi taranglik.
Suyuqlikning sirtqi tarangligi
deb uning yuzasiga berilgan 
normal kuchlarga qarama-qarshi harakat qilib, shaklini o’zgartirishga intiladigan 
kuchlarga aytiladi. Uning o’lchov birligi m

kg

s
-2
(N/m) yoki J/m
2
. 

---

161 
Sirtqi taranglik har qanday ikki fazaning bir-biridan ajraladigan chegarasida 
hosil bo’ladi. Uning o’rtacha miqdori neft va havo chegarasida 2,5-3,5 N/m
2
ga, suv 
bilan chegarasida esa 7,2-7,6 N/m
2
ga (neft konlaridagi suvlarning minerallashganligi 
sababli yuza tarangligi 7,9 N/m
2 
ga boradi) teng. 
Bunday xususiyat neftning g’ovakli muhitda harakatlanishida muhim 
ahamiyatga ega. Haqiqatda neft qatlamlaridagi g’ovaklarning asosiy qismining 
kesimi o’zgaruvchan kapillyar naychalardan iborat. SHu boisdan neft zarralari 
kapillyar naychalar bo’ylab harakatlanganda o’zining shakli va yuzasini o’zgartiradi. 
Bunday sirtqi taranglik kuchini engish uchun qatlam energiyasining bir qismi sarf 
bo’ladi. Sirtqi taranglik qiymati qancha katta bo’lsa, uni engish uchun shuncha ko’p 
qatlam energiyasi sarf bo’ladi. Odatda neftning zichligi qancha yuqori bo’lsa, uning 
sirtqi tarangligi shuncha katta bo’ladi. Qatlam bosimining ortishi bilan uning miqdori 
ham o’sib boradi. Neftda erigan gaz miqdorining va temperaturaning ortishi bilan 
sirtqi taranglik qiymati kamayadi. 
 
7.2.3. Qatlam sharoitidagi neftning xususiyatlari 
 
Neftning qatlam sharoitidagi xususiyatlariga uning to’yinish bosimi, hajmiy 
koeffisienti, siqiluvchanligi, zichligi, qovushqoqligi va gazning neftda eruvchanligi 
kiradi. Neftning qatlamda harakatlanishi undagi sharoitlarga bog’liq. Ularga yuqori 
bosim, yuqori temperatura, yuza-molekulyar hodisalar, neftda erigan gazning 
mavjudligi va b. mansub. Qatlamdagi neftda gaz ko’p erigan bo’ladi. Qatlam 
bosimining kamayishi jarayonida gaz neftning xususiyatini o’zgartirib, ajralib 
chiqadi (neft qovushqoqroq bo’lib qoladi, hajmi kamayadi). 
Qatlam nefti suyuq va gazsimon uglevodorodlar aralashmasidan iborat bo’lib, 
bir fazali (erigan gazli neft) yoki ikki fazali (gazlangan neft va erkin gaz) bo’ladi. 
Qatlam neftining xususiyatlarini tadqiq qilish jarayoni chuqurlikdan olingan neft 
namunalarini o’rganishdan boshlanadi. Natijaning aniq bo’lishi olingan namunaning 
sifatiga bog’liq. Namuna ishlayotgan quduqdan olinadi. Buning uchun quduqqa 
filtrning o’rta qismidagi teshiklariga etib boradigan chuqurlik namunaolgichi 
tushiriladi.
O’rganilayotgan ob’ektda qazilgan quduqlarning qaysi biridan namuna olish 
kerakligini hal qilish uchun, eng avval ob’ektning geologik tuzilishini puxta bilish 
zarur. Agar ob’ektning geologik tuzilishi oddiy bo’lsa, masalan, qatlamlar yotishi 
gorizontal, tektonik buzilishlar bo’lmasa, namuna olinadigan quduqni tanlash ko’p 
mehnat talab etmaydi. Bunday hollarda namuna olish uchun maydonda bir maromda 
joylashtirilgan va bir-biridan uzoq masofadagi quduqlar tanlanishi mumkin. 
Quduqlar soni ob’ektning katta-kichikligiga bog’liq.
Ob’ektning geologik tuzilishi murakkab bo’lsa (qatlamlar tik yotgan, ob’ektda 
diz’yunktiv buzilishlar va b. bo’lsa) namuna olinadigan quduqlarni tanlash qiyin 
kechadi. Bunday sharoitda eng kam namuna olib, qatlam nefti to’g’risida etarlicha 
ma’lumot to’plashga harakat qilinadi.
Geologik tuzilishi murakkab bo’lgan ob’ektda neftning ba’zi bir xususiyatlari 
qatlam bo’ylab o’zgaruvchan bo’lishi mumkin. Buning sababi qatlamning ayrim 
qismlarida bosim va temperaturaning qiymati turlicha bo’lishidan bo’lsa kerak. 

---

162 
Qatlamning yuqoriga ko’tarilgan joylarida temperatura pasaygan joylariga nisbatan 
pastroq bo’ladi. SHuningdek, qatlam tektonik buzilishlarga uchragan bo’lsa ham 
shunday holatni kuzatish mumkin, ya’ni bitta gidrodinamik sistema shaklida 
ajratilgan qatlam tarkibi har xil bo’lgan neftni o’zida saqlashi, boshqacha qilib 
aytganda, ayrim bloklarda har xil joylardan siljib kelgan neft to’planishi mumkin. 
Neft xususiyatlarining farqlanishi, shuningdek, qatlamda suyuq va gazsimon 
uglevodorodlar oralig’ida barqarorlashgan termodinamik muvozanatning yo’qligidan 
ham bo’lishi mumkin. Bunday holatlarda uyum chegarasida neftning gazga to’yinishi 
o’zgaruvchan bo’lib, pastga qarab qatlamning qiyalanishi bo’yicha kamayib boradi. 
Binobarin chuqurlikdan namuna olish uchun quduqlarni tanlashda konning 
geologik tuzilishiga va quduqni sinab to’plangan ma’lumotlarga tayanish kerak. 
Ob’ekt qanchalik mukammal o’rganilgan bo’lsa, namuna olish uchun quduqni 
tanlash shunchalik oson kechadi. Namuna olishda universal sxemadan foydalanib 
bo’lmaydi. SHuning uchun ham bu maqsadda quduqlarni tanlash muayyan sharoitda 
alohida hal etiladi. 
Quduqning texnik holati namuna olish uchun uni tanlashning navbatdagi muhim 
jihati hisoblanadi, ya’ni quduqqa chuqurlik asbobini tushirganda u havf-xatarsiz 
ishlashi lozim. Buning uchun quduq oson yopib-ochiladigan qopqoq bilan 
jihozlanishi shart. Favvora quvurlari chuqurlik namunaolgichni o’zidan bemalol 
o’tkazib yuboradigan bo’lishi va ularning diametri 50,8 mm dan kichik bo’lmasligi 
kerak. Quvurlar birikmasining teshilgan joyiga imkon boricha yaqinroq tushirilsa 
maqsadga muvofiq. Ko’pincha quvurlarning pachoqlangan joylari bo’ladi. Bular 
namunaolgichni quduqning uzunligi bo’yicha tushirishga imkoniyat bermaydi. SHu 
sababli quvurlarning pachoqlangan va juda egik joylari bo’lmasligi hamda favvora 
quvurlari birikmasining ostki qismi tirgaklar bilan jihozlanishi lozim. 
Agarda favvora quvurlari quduqning chuqurligi bo’yicha tubigacha 
tushirilmagan bo’lsa yoki quvurlarning tubiga tirgaklar payvandlanmagan bo’lsa, 
bunday hollarda namunaolgichni favvora quvurlari birikmasining tubigacha tushirish 
tavsiya etilmaydi, chunki ko’tarish paytida namunaolgich uzilib ketish mumkin. 
Namunaolgichni quduqqa tushirishdan avval quvurlarning texnik holati 
shablon
1)
bilan tekshiriladi. Agar neft parafinli bo’lsa, quvurlar birikmasining og’zida 
parafin to’planib berkitib qo’yadi. Bunday holatda namunaolgichni quduqqa 
tushirayotib dastlab quvurning og’zi parafindan tozalanadi. 
Chuqurlik namunasini olishdan avval turli o’lchamdagi shtutserlarda
2)
quduqning ishlashini, quduq tubi va qatlam bosimini hamda temperaturani o’lchash 
1)
Shablon 

texnik qurilma. Shablondan quduq devorini gil va boshqa tog’ jinslari zarrachalaridan 
tozalashda foydalaniladi. Quduqni burg’ilashda va boshqa ishlar bajarilayotganda uning devoriga 
burg’ilash eritmasida har xil zarrachalar yopishadi. O’z vaqtida tozalanmasa, geofizik tadqiqotlar 
bajarilayotganda murakkab holatlar yuzaga kelishi mumkin. SHablon karotaj kabelida quduqqa 
tushiriladi. Uning diametri quduq diametriga yaqin bo’ladi. 
2)
Shtutser o’rtasi parmalangan, diametri 2-30 mm li po’lat vtulka. Favvorali quduqning ishlashini 
tartibga solib turadi. SHtutser favvora armaturasining irg’itma chizig’iga surma zulfindan keyin yoki 
suyuqlik ko’taradigan quvurlar boshmog’iga o’rnatiladi. Quduq tubi yoki chuqurlik shtutserlari ajratiladi. 
Quduq tubiga o’rnatiladigan shtutser favvora qudug’ining ishlash muddatini hisobga olib, favvorani 
sekinlatish-yumshatishga mo’ljallanadi. Shtutserlar o’rnatib, quduq bosimini o’zgartirish, binobarin, 
favvorani har xil tartibda barpo qilish mumkin. 

---

163 
ishlarini bajarish maqsadga muvofiqdir. Bu ma’lumotlar quduq tubining bosimi 
to’yinish bosimidan yuqori bo’lganda quduqning ishlash rejimini tanlashga yordam 
beradi, bunday rejimda ishlayotgan quduq tubida erkin (neftda erimagan) gaz 
bo’lmaydi. Agarda chuqurlik namunasini olishda quduqning bosimi to’yinish 
bosimidan kam bo’lsa, bunday holatda namuna olishga kirishishdan avval quduqning 
ishlash rejimini namuna olishga mo’ljallangan holatga keltirish kerak. Shuni nazarda 
tutish lozimki, qatlamning gaz omilini tiklashga zarur bo’lgan vaqt quduq atrofi 
depressiyasi qiymatiga, qatlam g’ovakliligi va o’tkazuvchanligiga, neft 
qovushqoqligi va uning to’yinmaganlik darajasiga bog’liqdir, shu sababli qatlam gaz 
omilining tiklanishini har doim ham kutish mumkin bo’lmaydi. Ammo qatlamning 
ayni paytda ishlatilmagan qismini ochgan va nisbatan qisqa vaqt davomida ishlagan 
yangi quduqlar uchun bunday sharoitni yaratish zarurdir.
Shuningdek, neft tarkibidagi suvni aniqlash zarur. Bu o’z navbatida tadqiqot 
natijalarini to’g’ri izohlashga imkoniyat yaratadi. Namuna olinadigan quduq suvsiz 
bo’lsa ayni muddaodir. Quduq sinchiklab o’rganilgandan keyin chuqurlik 
namunalarini olishga bevosita kirishiladi.
Namunaolgich quduqdan chiqarib olingandan keyin namuna konteyner 

po’lat 
idishga solinadi. Konteyner namunani uzoq vaqt saqlashga va namunani bosim ostida 
tashishga mo’ljallangan. Umuman olganda namunani namunaolgichda uzoq vaqt 
saqlash maqsadga muvofiq emas. Quduq tubidan chuqurlik namunaolgichida olingan 
neft namunasini o’rganish asosida qatlam temperaturasi va bosimi sharoitida neftni 
tajriba metodi bilan tadqiq qilish orqali eng to’liq ma’lumot olinadi. Chuqurlikdan 
olingan neft namunasini o’rganish natijasida qatlam neftining quyidagi xususiyatlari 
aniqlanadi: 1) to’yinish bosimi; 2) gazning neftda eruvchanligi; 3) hajmiy 
koeffisienti; 4) siqiluvchanligi; 5) zichligi; 6) qovushqoqligi. 
Qatlamdagi neftning xususiyatlarini, shuningdek, hisoblash metodi orqali ham 
aniqlash mumkin. Mazkur metod empirik grafiklardan foydalanishga asoslangan. 
Empirik grafiklar tajribalardan olingan ma’lumotlarga asosida tuziladi va 
gazsizlangan neft bilan qatlam nefti tavsifini bir-biri bilan bog’lab turadi. Bunday 
metod bilan olinadigan ma’lumotlar unchalik aniq bo’lmasa ham, metod juda oddiy 
va qulay bo’lganligi sababli undan ko’p foydalaniladi.
Hisoblash metodidan foydalanishda ajratilgan neftning zichligi, gaz omili 
(mavjud qatlam bosimida gazning neftda erishiga mos keladigan), qatlam 
temperaturasi va qatlam bosimi to’g’risida ma’lumot bo’lishi zarur. 
Qatlam neftning to’yinish bosimi neftning gazga to’yinganlik darajasini 
ifodalaydi, ya’ni neftda erigan gazning
1)
birinchi pufakchalari chiqaboshlagandagi 
bosimni bildiradi. Agar qatlam bosimi to’yinish bosimidan pasaysa, u vaqtda neftdan 
erigan gaz qatlamda ajrala boshlaydi. Qatlam neftining bosimi to’yinish bosimiga 
tenglashganda, qatlam nefti gazga to’yinadi. Qatlam bosimi to’yinish bosimidan 
yuqori bo’lganda neft gazga to’yinmagan deb yuritiladi.
Neftni gazga to’yinish bosimining qiymati neft va gazning xususiyatiga, 
miqdoriga, tarkibi va qatlam bosimiga bog’liq. Og’irroq neftlarning to’yinish bosimi 
1)
To’yinish bosimi gazning bosimi singari aniqlanadi. Gaz qatlam nefti bilan termodinamik 
muvozanatda bo’ladi. 

---

164 
yuqori bo’ladi. Bunday neftda gaz engil neftga nisbatan kam eriydi. Og’irligi yuqori 
bo’lgan neft gazlari neftdagi bosim engillaridagiga nisbatan past bo’lganda ham 
eriydi. Uglevodorod gazining tarkibida azot bo’lsa, to’yinish bosimi keskin ortib 
ketadi.
Konni ishlatish boshlangan vaqtda neft uyumining bosimi to’yinish bosimining 
boshlang’ich davridagi qiymatiga teng bo’ladi. Bosim pasayishi bilan neftdan gaz 
ajralib chiqadi va to’yinish bosimining yangi joriy qiymati tarkib topadi. 
To’yinish bosimining qiymati qatlam temperaturasiga ham bog’liq. Tarkibida 
erigan gaz va sezilarli darajada azot bo’lgan neftlarda to’yinish bosimining 
temperaturaga bog’liqligi aytarlik sezilmaydi.
To’yinish bosimini o’rganish va uning qatlam bosimiga nisbatini tadqiq qilish 
neft uyumining ishlatishni loyihalashda muhim ahamiyatga ega. Qatlam bosimi 
to’yinish bosimidan yuqori bo’lsa, neft uyumini samarali ishlatish uchun qulay 
sharoit yuzaga keladi.
To’yinish bosimi odatda qatlamdagi neft namunasini tadqiq qilish asosida va 
tajriba grafiklaridan foydalanib aniqlanadi (7.6-rasm, 1,2). Bunda to’yinish bosimi 
bilan birga neftda erigan gazning miqdori ham belgilanadi (m
3
/m
3
). Neft va gazni 
qazib olish jarayonida olingan gazning miqdorini olingan neft miqdori birligiga 
nisbati odatda m
3
/t da ifodalanadi. Olingan gazning Q
r
(m
3
) shu davrda olingan neft 
Q
n
(t) miqdoriga nisbati gaz omili (
r)
deb ataladi: 
н
r
Q
Q
r

m
3
/t , yoki
н
г
н
Q
Q
r
ρ

m
3
/m
3
, 
bunda 

n

neft zichligi, g/sm
3
. 
Agar 1 m
3
neftda erigan gazning miqdori 80 m
3
dan oshmasa, u holda yuqoridagi 
grafikdan (7.6-rasm, 1) foydalanish tavsiya etiladi. Tarkibida erigan gazning miqdori 
ko’p bo’lgan neftlar uchun pastdagi (7.6-rasm, 2) diagramma qo’llaniladi. 
Diagrammadan ma’lum bo’lishicha, to’yinish bosimi qiymatiga 

tuzatish 
kiritish shart. 


gazda azot borligini aniqlaydi. Azotning eng kam miqdori to’yinish 
bosimi (r
t
)ni sezilarli darajada ortiradi, ya’ni: 

=A/d
a
-A/a
g
, 
bunda A 

neftda erigan gaz miqdori, m
3
/m
3
; d
a 

azotning neftda eruvchanligi, 
m
3
/m
3
; a
g

gazning neftda o’rtacha eruvchanligi, m
3
/m
3
. 
Qatlam neftining to’yinish bosimi quyidagicha aniqlanadi:
г
1
т
т
а
р
р


, 
bunda 
1
т
р

chizma bo’yicha aniqlangan to’yinish bosimi. 
Masalan, quduqning gaz omili 220 m
3
/t yoki 220x0,88=194 m
3
/m
3
, neftning 
zichligi 0,88 g/sm
3
, qatlam bosimi 18 MPa ga teng bo’lsin. Bu ma’lumotlar bo’yicha 
7.6-rasm, 2 dan 1 m
3
neftda 18 MPa bosimda faqat 110 m
3
gaz erishi mumkin. (7.6-
rasm, 2). Binobarin olinayotgan gazning eng ko’p miqdori qatlamda erkin holatda 
bo’ladi. 
Qatlam bosimi to’yinish bosimidan ortiq bo’lgan holatni ko’rib chiqamiz. 
Masalan, neftning zichligi 0,86 g/sm
3
, gaz omili 

40 m
3
/t yoki 40x0,86=34,2 m
3
/m
3
, 
qatlamdagi bosim esa 14 MPa bo’lsin. Bunday sharoitda jami to’yinish bosimi 5 MPa 

---

165 
(7.6-rasm, 1) bo’ladi. Demak, hamma gaz neftda erigan va uning eritmadan ajralib 
chiqishi faqat quduq tanasidagi bosimning 5 MPa gacha kamayishida sodir bo’ladi.
Shuni qayd etish lozimki, gaz omili qiymatini qatlam sharoitida neftda erigan 
gazning miqdori bilan tenglashtirib bo’lmaydi. Chunonchi, Volga-Ural neft-gazli 
provintsiyasida gaz omilining qiymati ko’pincha 1 m
3
neftda erigan gazning 
miqdoridan kam. Buning sababi traplarda bosimning ortiqcha bo’lishidan, bu o’z 
navbatida gazning neftdan to’liq ajralib chiqmasligiga sabab bo’ladi. Qatlamda erkin 
gaz bo’lgan taqdirda kon gaz omili neftda erigan gazning miqdorini taxminan bo’lsa 
ham ifodalay olmaydi. 
To’yinish bosimining kamligi gazda azot borligidan darak beradi. Ma’lumki, 
azot neftda qiyin eriydi. Neftda azot juda kam bo’lsa ham to’yinish bosimining 
qiymati ortib ketadi. Neftning tarkibida azotning bo’lishiga tegishlicha tuzatish 
kiritilganda ham, grafiklar bo’yicha hisoblangan to’yinish bosimining miqdori 
chuqurdan olingan namunalardagi to’yinish bosimi qiymatiga yaqin bo’ladi. Misol 
tariqasida quyidagi hisob-kitobni keltiramiz. 
Laboratoriyada bajarilgan tadqiqotlarga ko’ra Romashkin konidagi 10-quduqdan 
olingan qatlam nefti namunasidagi to’yinish bosimi 8,4 MPa ni tashkil etgan, 7.6-
rasmdagi grafikda to’yinish bosimi 6,5 MPa deb aniqlangan. Qatlam neftining gaz 
omili 47,5 m
3
/m
3
, lekin gazdagi azotning miqdori 6% ga teng. Binobarin neftda 
erigan azot A=47,5x0,06=2,85 m
3
/m
3
ga teng. 
Azotning neftda erish koeffisientining qiymati 

A
=1,2 (m
3
/m
3
) MPa bo’lganda 
va Romashkin koni neftida gazning erish koeffisientining miqdori 

G
=6,0 (m
3
/m
3
) 
MPa bo’lganda to’yinish bosimi o’lchamiga kiritiladigan tuzatish quyidagi miqdor 
bilan ifodalanadi: 
МПа
1,9
6,0
2,85
1,2
2,85
A
A
г
A
п





α
α
β
. 
Demak, to’yinish bosimiga kiritilgan tuzatish inobatga olinsa, to’yinish bosimi 
6,5+1,9=8,4 MPa ga teng bo’ladi, ya’ni qatlam neftini tahlil qilib olingan natijaga 
mos keladi. 
Shunday qilib, erigan gazning tarkibida azot bo’lsa, qayd etilgan metodika 
bo’yicha tuzatish kiritiladi.