O‘zbekistonrespublikasitransportvazirligi toshkentdavlattransportuniversiteti “Ijtimoiyfanlar” kafedrasi

IV bosqich	Psixikaninganiqfaktlarini, qonuniyatlarinivamexanizmlarinio‘rganuvchipsixologiya
Ilmiypsixologiyaningzamonaviybosqichlari

Psixologiyatarixidapsixologlaruchunahamiyatlivaqiziqarlibo‘lganmasalalarnitahlilvabaholashjarayonidaturliyondashuvlaryuzagakelib, insonxatti-xarakatinio‘rganishuchunmavjudtexnologiyalarasosidaushbuilmiyyondashuvlaryanadashakllanibbordi. (Benjamin&Beyker 2004)¹⁷.

Psixologikyondashuvlar	Tasnifi	Muhimxissaqo‘shgantarafdorlar
Strukturalizm	psixologiktajribaningasosiyelementlariniyoki “tuzilmalarini” aniqlashuchunichkikuzatishusulidanfoydalanadi	VilgelmVundt, EdvardB.Tinchener
Funksionalizm	negaxayvonlarvainsonlarningxozirdaegabo‘lgan, xususanishlabchiqilganpsixologikjixatlarinitushunishuchunxarakatqiladi	UilyamDjeyms
Psixodinamik	xatti-xarakat -xarakatnibelgilashdabizningongsizfikrlarimiz, xis-tuyg‘ularimizvaxotiralarimiz, xamdaertabolaliktajribasidanrolyaratadi	ZigmundFrod, KarlYUng, AlfredAdler, ErikErikson, KarenXorni
Hatti-xarakat -harakatgaoid	ongniob’ektivtarzdao‘rganishgaimkonbermaydiganasosgatayanadi, vashuninguchunpsixologlarxatti-xarakat -xarakatnio‘rganishdao‘zetiborlarinicheklashlarikerak.	DjonB.Uotson, B.F.Skinner
Biologik	biologiyaninginsonxatti-xarakat -xarakativaruxiyjarayonlaridagiroligatayanadi (genetikasi, nevrotransmiterlari, gormonlarvamiya)	MayklGazzaniga
Gumanistik	Etiborshaxsiyo‘sishiuchunshaxsningsaloxiyatigaqaratiladi	KarlRodjers, ArbaxamMaslou
Kognitiv-onggaoid	Idrok, tafakkur, xotira, vaxukm, shujumladan, ruxiyjarayonlarnio‘rganishgabag‘ishlangan	GermannEbbingxaus, SerFrederikBartlett, DjinPiget
Ijtimoiy-madaniy	ijtimoiyvaziyatlarvamadaniqtlarningodamlaro‘zlarinifikrlashvaxatti-xarakat -xarakatta’siridaqandaytopishlarixaqidagita’limot	FritsXeyder, LeonFestinger, StenliSHaster
Evolyusiyagaoid	xulqvaruxiyjarayonlarningasosisifatidamoslashuvivasaqlabqolishinio‘rganadi	CHarlzDarvin, DevidBass, RichardDovkins, StivenPinker

Zamonaviyjahonpsixologiyasiningyo‘nalishlarigakeladiganbo‘lsak, uningushbuko‘rinishlarimavjud:

1. 
   Bixeviorizm – psixologiktadqiqotpredmetisifatidafaqathulqvauningtashqivaichkistimullargabog‘liqligiko‘riladi. Bixeviorizmpsixikvoqea-xodisalarniilmiytadqiqetishniinkoretadi. BixeviorimasoschisiamerikalikolimD.Uotson (1878-1958).
   
2. 
   Neobixeviorim – XXasrning 30- yillaridabixeviorizmdankeyinpaydobo‘lganyo‘nalish. Xulqniboshqarilishidapsixikholatlarningfaolrolinitanolishibilanta’riflanadi.Namoyandalari: amerikalikpsixologlarE.Tolmen (1886-1959), K.Xall (1884-1952), B.Skinner (1904y.- )
   
3. 
   Geshtaltpsixologiya -XXasrningboshlaridapsixologiyafaniningochiqinqirozidavridaGermaniyadapaydobo‘lgan. Assotsiativizmgaqarshigeshtaltpsixologiyapsixikjarayonlariningtashkiletilishidavaularnikechishiqonuniyatlarivadinamikasidatizimlilikvayaxlitlilikniustunqo‘yishgan. Namoyandalari: M.Vertgeymer (1880-1943), V.Keller (1887-1967), K.Levin (1890-1947).
   
4. 
   Gumanistikpsixologiya – insono‘zoldigakamolotgaetishgavabungaerishishnimaqsadqilganyuqoridarajadama’naviymavjudotsifatidaqaraladi. XXasrningbirinchiyarmidaAQSHdapaydobo‘lgan. Psixologlar: G.Olport (1897-1967), A.Maslou (1908-1970), K.Rodjers (1902-1987).
   
5. 
   Freydizm – avstriyalikpsixiatrvapsixologZigmundFreyd (1856-1939) nomibilanbog‘liqbo‘lganta’limot. Psixoanalizdantashqari (g‘oyalarvatushlarta’biriniizohlashvaboshqaongsizpsixikvoqealarning, hamdaturliruhiykasalliklarnitashxisetishvadavolashmetodlarini), shaxsnazariyasini, insonvajamiyatmunosabatlariga, insonnipsixoseksualrivojlanishiningbosqichlarito‘g‘risidagig‘oyalarmajmuyinio‘zichgaolgan.
   
6. 
   Neofreydizm – Z.Freydningpsixoanaliziasosidatashkiltopganta’limot. Buta’limoto‘znamoyandalaritomonidanshaxsningshakllanishidajamiyatningahamiyatlirolinitanolishvainsonningijtimoiyhulqinio‘rganishdaorganikehtiyojlargayagonaasossifatidaqarashdanboshtortishlaribilanifodalanadi.
   

Hozirgikundagipsixologiyaningasosiymasalalariqatoriga: Rivojlantirishnuqtainazaridanshaxsxul-atvorining, xis-tuyg‘ularivamotivlariningyashirinasosiysababalarinio‘rganishgaqaratiladi. Bunda: xulq-atvorganisbatantashkiliyyondashuv, gumanistikyondashuvvakognitivistiqbolgaqarabjadalrivojlanibbormoqda. Bilishjarayonlariningmiyafaoliyatibilanuzviyhamkorlikholatihamo‘rganilishihozirdaahamiyatlidir¹⁸.

Psixologiyaningfiziologikasoslari. Psixikaninngmoddiyasoslarito‘g‘risidafikryuritilganda, engavvalo, umiyaningxususiyatidir. Organizmningpsixikfaoliyatitananingko‘pmiqdordagia’zolariningyordamibilanishgatushadi. A’zolarningba’zibirlarita’sirotlarniqabulqilsa, boshqalariularnisignallargaaylantiradivaxatti-harakatlarningamalgaoshishininazoratqiladi.

Organikolamningmikroorganizmdantoinsongaqadarbirnechao‘nmillionyildavometganevolyusiyasidavomidaxatti-harakatlarning, xulq-atvorningfiziologikmexanizmlariuzluksizravishdamurakkablashib, tabaqalanib, buningoqibatidaorganizmmuhitningo‘zgarishlarigatezreaksiyaqiluvchan, moslashuvchanxususiyatkasbetibborgan. Jumladan, nervsistemasiningasosiyunsurlarinervhujayralarihisoblanib, ularningfunksiyasiko‘zg‘atishdir. Neyronhujayratanachasidan, dendritdan, aksondantashkiltopadi¹⁹.