IvanMixaylovichSechenov21
(1829-1905)
Rusfiziologi. Fiziologikmaktabasoschisi. Materialist.
|
Psixikaningreflektorxususiyatito‘g‘risidamulohazayuritilgandarusolimiI.M.Sechenovning«Boshmiyareflekslari» nomliasaridafikrbildirishicha, «ongvaongsizhayotningbarchaharakatlariro‘yberishusuligako‘rareflekslardaniboratdir». Psixikhodisainsonningshaxsiyg‘oyalarini, hissiykechinmalarini, sezgivaidrokjarayonlarinio‘zikuzatishjarayonidaaksetuvchivoqelikdanginaiboratemas. Balkiureflekssingaritashqiqo‘zg‘atuvchilarningta’sirinivaungajavobanbildiriladiganharakatreaksiyasinihamo‘zidamujassamlashtiradi.22
Psixologiyadatanolibkelinayotganisixikjarayonlarongningichidatug‘iladivauningichidayakunlanadi, degang‘oyaI. M. Sechenovtomonidaninkorqilinadi.
I.M. Sechenovningfikricha, psixikhodisayaxlitreflektorharakattufayliyuzagakeluvchivauningmahsulibo‘lishibilanbirgavujudgakelmagan, lekinta’siro‘tkazishehtimolimavjudkutilmadanboxabarqiluvchiomilfunksiyasinibajaradi. Psixikjarayonlarorganizmdasignalvaboshqaruvfunksiyasiniijroetib, o‘zgaruvchanshart-sharoitlargaharakatnimoslashtiradi. Psixikjarayonmiyaningbo‘lmalariyanitarkibiyqismlarifunksiyasitariqasidatashqiolamto‘g‘risidagiaxborotfaoliyatiniidoraqiluvchihisoblanadi.
Barchaxayvonlarningmiyalariumumiyshaklidajudao‘xshash. Xarbirxayvonningmiyasiqatlamlibo‘lib, miyaningasosiytuzilmalari (3.5-rasmgaqarang) o‘xshaydi. Miyaningengchuqurtuzilmalari – orqamiyagayaqinmiya-qismlarimiyaningengqadimiyqisminitashkilqiladivabusoxalardaularbizningolisajdodlarimizqilganbirxilvazifalarnibajaradi. "Eskimiya", xarakatlanuvchidamolishvaoziqlantirish, nafasolishkabiasosiyomonqolishvazifalarinitartibgasoladivabizningxis-tuyg‘ugaoidtajribamizniyaratadi.
Miyasopimiyaningengqadimgivaichkimintaqaxisoblanadi. Bunafas, e’tiborvaxarakatjavobshujumladan, xayotningengasosiyvazifalarini, nazoratqilishmo‘ljallangan. Orqamiyagaboshsuyagikiradivamiyani, yuraktezliginivanafasnazoratmiyasopimaydoninixosilqiladi, vabuerdanmiyasopiboshlanadi. Ko‘pxollardayolg‘izorqamiyaningo‘zixayotnisaqlabqolishuchunetarlibo‘ladi – xayvonlarorqamiyadanyuqoridaturganmiyalariningqoldig‘itufaylixaligacha, ebnafas, vaxattoko‘chibo‘tishgaqodir. Orqamiyaningdoirasimonshakli – pondeyiladi, bumiyasopidagituzilmabo‘lib – tanaxarakatlarininazoratqilishgayordamberib, kattarolnimuvozanatvayurishgaberadi.23 3-rasm.
SHundayqilib, psixikhodisalardegandamiyaningtashqivaichkita’sirlargajavobinitushunmoqkerak.
SHunita’kidlabo‘tishjoizki, I. MSechenovpsixikaningreflektorligivafaoliyatningpsixikjixatdanboshqarilishita’limotinixaspo‘shlabberdi. Builg‘org‘oyamuhimta’limot, nazariyarusolimiI.P.Pavlovhamodamlarning, hamhayvonlarningtashqimuhitbilano‘zaroharakatimiyabilanboshqarilishiqonuniyatiniochib, mazkurqonuniyatlargataalluqlibirinchivaikkinchisignallartizimito‘g‘risidagita’limotniilgarisurdi.
YUqoridagimulohazalardankelibchikqanholdapsixikaob’ektivborliqningsub’ektivobraziningvoqeliktarzidamiyadaaksetishidebbaholashmumkin. Psixikaborliqningsezgiorganningorqaliinsonningmiyasigabevositata’siretishiasosidavujudgakelib, bilishjarayonlarida, shaxsningxususiyativaholatlarida, diqqati, histuyg‘ulari, xarakterxislatlarida, qiziqishihamdaehtiyojlaridao‘zifodasinitopadi. Psixikaningnegizidamiyaningreflektorfaoliyatiyotadi. kiiqidunyodankiribkeladiganqo‘zg‘atuvchilargaichkiyokitashqibiologikorganlarjavobreaksiyasinibildiradi. Boshmiyakattayarimsharlaridavujudgakeladigaimuvaqqatnervbog‘lanishlaripsixikpmisalarningfiziologikasoslarihisoblanadivaulartashqita’sirningnatijasidahosilbo‘ladi.
Psixofiziologikqonuniyatlargabinoanmiyaningfunksiyasinafaqatnervbog‘lanishlariningbirlashishmexanizmihamdaanalizatorlarfaoliyatimexanizmlarita’siridahosilbo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |