O`zbekistonRespublikasiOliyvaO`rta MaxsusTa`limVazirligi BuxoroDavlatuniversiteti Ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti Iqtisodiy ta`lim va turizmkafedrasi
Download 3,59 Mb.
|
 O`zbekistonRespublikasiOliyvaO`rta
MaxsusTa`limVazirligi  
BuxoroDavlatuniversiteti Ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti Iqtisodiy ta`lim va turizmkafedrasi
BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Ekoturizmni rivojlantirishda xorij tajribasi tahlili va uni O’zbekistonda qo’llash yo’llari Bajardi: 5811700 –“SERVIS” (turizm va mehmonxona xo’jaligi bo’yicha) yo`nalishi 4 kurs “T” guruhi bitiruvchisi Naimova Surayyo Ilmiy rahbar, o’qituvchi N.Mahmudova Himoya sanasi D.A.K.ningbahosi «____»___________2014yil ___________________ D.A.K.ningxulosasi Buxoro - 2014 O`zbekiston Respublikasi Oliy va O`rta Maxsus Ta`lim Vazirligi Buxoro Davlat universiteti Ijtimoiy-iqtisodiy fakulteti Iqtisodiy ta`lim va turizmkafedrasi Mutaxassislik: 5811700 –“SERVIS” (turizm va mehmonxona xo’jaligi bo’yicha) yo`lanishi “Tasdiqlayman” Kafedra mudiri_____________ «____»____________2013y. Naimova Surayyoning bitiruv malakaviy ishi T O P SH I R I Q Bitiruv malakaviy ishimavzusi: : Ekoturizmni rivojlantirishda xorij tajribasi tahlili va uni O’zbekistonda qo’llash yo’llari 1.Universitetbo`yichabuyruqbilan tasdiqlangan______________________ 2.Tugatilganishningtalabatomonidantopshirishmuddati______________ 3.Tushuntirishxatinig tarkibi__________________________ Bitiruvmalakaviy ishigategishlisavollarro`yxati:_______________________ __________________________________________________________________ 4.Grafikmaterialningmiqdori (muhimchizmalarningko`rsatkichibilan) __________________________________________________________________ 5.Ilmiymaslahatchilar: ______________________________________________ 6.Ilmiy rahbar: N.O’Mahmudova 7.Vazifanitopshirishsanasi_______________________________________ 8. Vazifa ijroga qabul qilindi______________________________________ Talaba imzosi________________________ Kafedra mudiri imzosi________________ MUNDARIJA: Kirish........................................................................................................................4 I bob. Ekoturizm-ekologik,ijtimoiy va madaniy jihatdan barqaror turizm shakli sifatida 1.1. Ekoturizm tushunchasining mohiyati va turl…..............................................7 1.2.Ekologik turizmda ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishi………………………………………………………………….…14 1.3.Ekologik turizmni rivojlantirishning iqtisodiyotdagi ahamiyati.................................................................................................................20 II bob. Ekoturizmni rivojlantirishda xorij tajribasi va uning tahlili 2.1.Xorijiy mamalakatlar turizm industriyasida ekoturizmning o’rni……….24 2.2.Ekoturizm Singapur davlati misolida .....................................................33 2.3.Ekoturizm Kosta Rika davlati misolida ….......................................43 III bob.O’zbekistonda xorij tajribasidan foydalangan holda ekoturizmni rivojlantirish istiqbollari 3.1.O’zbekistonda mavjud bo’lgan ekologik resurslar va ekologik turizmni rivojlantirishning tashkiliy huquqiy jihatlari .................................................................................................................................53 3.2. O’zbekistonda ekoturizmni rivojlantirishda mavjud bo’lgan muammolar va ularning yechimlari.(O’zbekistonning ekoturistik brendini yaratish va Buxoro hududida hayvonot bog’i yaratish loyihasi).............................………......…..…58 3.3. Mamlakatimiz ekoturizmi taraqqiyotida xorij tajribasidan foydalanish……………………………………………………………………...64 Xulosa va takliflar …………………………………………………………67 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati ……………………………………….69 Annotatsiya ………………………………………………………………….…74 KIRISH Bugungi kunda ekoturizm butun dunyoda eng serdaromad sohalardan biriga aylandi. Ekspertlarning fikricha, bu tarmoqni yanada rivojlantirish nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy masalalarni samarali hal etish, balki ekologik muammolarni bartaraf qilishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Jahon sayyohlik tashkilotining ma`lumotlariga ko'ra, hozirda turizm sanoatida 210 milliondan ortiq ishchi xizmat qiladi va undan olinadigan daromad yiliga 770 milliard AQSh dollarini tashkil etadi. Ayni paytda turizm rivojlanayotgan mamlakatlarda ham taraqqiy etmoqda. Bu o'rinda turistik bozorning deyarli yarmini qamrab olgan Osiyo-Tinch okeani, Yaqin va O'rta Sharq hamda Yevropa mintaqalaridagi mamlakatlar yetakchilik qilmoqda. Ekspertlarning ta`kidlashicha, hozirgi kunda turizm industriyasida ekoturizm tarmog'iga kiruvchi tabiiy va sarguzasht turizm tarmog'i jadal sur`atlar bilan rivojlanib bormoqda. BMT ma`lumotlariga qaraganda, har yili ekoturizmdan nisbatan kichik davlatlar ham Keniya - 1,4, Ekvador - 1,18, Kosta-Rika - 1,14, Nepal - 1,55 million AQSh dollari miqdorida daromad oladilar. Shuni aytish joizki, ushbu mamlakatlarning ekoturizmdan olgan daromadi mamlakat yalpi ichki mahsulotining 70-80 foizini tashkil etadi. Ayni paytda jahon turizmi sanoatida xalqaro turizmdan tushgan daromad avtomobil, neft, gaz ishlab chiqarish sanoatidan keyin uchinchi o'rinni egallaydi. O‘zbekiston boy tabiiy resurslar, betakror o‘simlik va hayvonot olamiga ega. Ushbu salohiyatni asrash va ko‘paytirish maqsadida ko‘plab milliy dastur va loyihalar hayotga tatbiq etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “2008-2012-yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari dasturi to‘g‘risida”gi qarori bu yo‘nalishda amalga oshirilayotgan ishlar ko‘lamini kengaytirishda muhim dasturilamal bo‘layotir. O'zbekistonda ekoturizmning rivojlanishi nafaqat tabiatni muhofaza qilish, ekoturistlarni ona tabiatimizga jalb etish, noyob o'simliklar va hayvonot dunyosini saqlash va ko'paytirish muammolarini hal qilishga, balki shu bilan birga iqtisodiy, ijtimoiy sharoitni yaxshilash, aholini yangi ish joylari bilan ta`minlashda yaxshi samara beradi.
Bundan tashqari, O'zbekiston Markaziy Osiyoning o'rtasida ekoturizmning rivojlanishi uchun qulay transport-geografik hududda joylashgan, rivojlangan turli xildagi kommunikatsiya aloqa yo'llari bilan bog'langan bo'lib, o'zining xalqaro turizm salohiyati bo'yicha jahonda oldingi o'rinlarni egallaydi. Mamlakatda ekoturizmni to’laqonli rivojlantirishga to’sqinqinlik qiluvchi ,marshrutlarning yo’qligi, ma’lum bir hududlarda infratuzilmaning yaratilmaganligi,ekologik bilimning pastligi kabilar,muammolarning mavjudligi.
Tadqiqot obyekti – O’zbekistonning ekoturistik hududlari (noyob hayvonlar va o`simliklar dunyosi, betakror,xushmanzara ko`llari,tog`lari, daryolari, qirlari ,cho’l va dashtlari,qo’riqxonalari,bog’lari ) bo’lib, predmeti esa mavjud tabiiy turistik resurslar va xorij tajribasidan foydalangan holda sohani O’zbekistonda rivojlantirish yo’llari. Bitiruv ishining tarkibi. Bitiruv malakaviy ish tuzilishi jihatidan kirish , uchta bob, 9 paragraf, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Birinchi bobda . Ekoturizm-ekologik,ijtimoiy va madaniy jihatdan barqaror turizm shakli sifatida nazariy jihatdan o`rganilgan bo`lib,ekologik madaniyat ,ekologik ong ,ekoturizmning turizm industriyasida tutgan o’rni yoritilgan.. Ikkinchi bobda ekoturizmni rivojlantirish bo`yicha dunyo tajribasi va uning samarali natijasi Singapur va Kosta Rika davlatlari misolida tahlil qilingan.Uchinchi bobdaO’zbekistonda mavjud bo’lgan ekologik resurslar va ekologik turizmni rivojlantirishning tashkiliy huquqiy jihatlari o’rganilgan. O’zbekistonning ekoturistik brendi yaratilgan. Mavjud muammolar va ularning yechimlari izlanib, istiqbolli takliflar kiritilgan va sohani rivojlantirishda xorij tajribasini qo’llash borasida takliflar bildirilgan.Shuningdek, bitiruv malakaviy ishida – 5 ta jadval va 17 ta rasmlar mavjud. I BOB.EKOTURIZM- EKOLOGIK, IJTIMOIY VA MADANIY JIHATDAN BARQAROR TURIZM SHAKLI SIFATIDA 1.1.Ekoturizm tushunchasining mohiyati va turlari Ekоturizm tаbiiy turizm infrаstrukturаsining аjrаlmаs qismi bo‘lib, ufаqаt g‘оyaginа emаs, bаlki umumiy turizmning kоnkrеt xili, uning аtrоfmuhitgа tа’siri turlichа (sаlbiy, nеytrаl vа ijоbiy) bo‘lishi mumkin. “Ekоturizm” tushunchаsi qo‘riqxоnа zоnаlаri vа tаbiiy pаrklаrning hоzirgi zаmоnаviy fаоliyatidа kеng qo‘llаnilmоqdа. Jаhоndа bu sаyyohаt turining jаdаl o‘sishigа sаbаb fаqаt аtrоf muhitning аhvоli yomоnlаshishiginаemаs, bаlki mаshhur xоrdiq chiqаrish jоylаri-tоg‘ bаg‘ridаgi kurоrtlаr, iliq dеngizlаrning qirg‘оqlаri, tеkisliklаr vа o‘rmоnzоrlаrning bоrgаn sаri ko‘prоq o‘zlаshtirilаyotgаnligi hаmdir. Ko‘pinchа, ekоturizm аtаmаsi o‘rnigа bоshqааtаmаlаr, ya’ni tаbiiy turizm, bаrqаrоr turizm, yashil turizm, “mа’suliyatli” turizm vа xаyriyaturizmi kаbilаrni ishlаtishаdi. Turizmning bu turli xillаri uchun bа’ziunsurlаr bir xil bo‘lsа hаm bu аtаmаlаr bir-birining sinоnimihisоblаnmаydi vа biri ikkinchisining o‘rnini egаllаmаydi. Ekоturizm-butаbiiy turizm (tаbiаtgа sаyyohаt) ning bir turi. Ungа tаbiiy turizmningbа’zi bo‘lаklаri, mаsаlаn, sаrguzаshtli turizm-оtdа sаyr qilish yoki kаnоedаsuzish kаbilаrni o‘z ichigаоlishi mumkin. Ekоturizmning quyidаgi tа’rifiko‘prоq ishlаtilаdi: Ekоturizm-tаbiiy turizm bo‘lib, tаbiаt muhitini hоsil qilish vаtushinishni o‘z ichigаоlаdi. Uning mеnеjmеnti shundаy аmаlgаоshirilаdiki, nаtijаdа bu fаоliyat ekоlоgik, ijtimоiy vа mаdаniy jihаtdаnbаrqаrоr bo‘lib, “tаbiiy muhit”, mаdаniy tаrkiblаrni, “ekоlоgik bаrqаrоrlik” mаhаlliy аhоli uchun tеgishlichа dаrоmаdni vаfоydаlаnilаyotgаn rеsurslаrning uzоq muddаtli muhоfаzа qilinishini o‘zichigаоlаdi. Ekоturizm turizmning bоshqа turi kаbi ekоlоgik bаrqаrоrbo‘lishi, sаyyohlаrgа zаvq-shаvq bаxsh etishi vа mаhаlliy аhоligа dаrоmаd kеltirishi lоzim. Bundаn tаshqаri, tаbiiy vа mаdаniy muhitgа “mоstushishi” kеrаk. “Mоs tushishi” dеgаn so‘zning mа’nоsi shuki bufаоliyatning uslubi, hаjmi vа xili lаndshаftning ko‘lаmi vа xаrаktеrigа,mаhаlliy аhоlining urf-оdаtlаrigа to‘g‘ri kеlishi zаrur. Tаbiаtni muhоfаzа qilish xаlqаrо Ittifоqining tа’rifigа ko‘rа,“ekоlоgik turizm yoki ekоturizm-tаbiаt muhitgа nisbаtаn mа’suliyat bilаnsаyohаt qilish, tаbiаt hududlаrigа ziyon еtkаzmаgаn hоldа o‘rgаnish,hаmdа tаbiаtning bеtаkrоr jаlb etuvchi jоylаridаn zаvq оlish mаqsаdidаtаbiаtni muhоfаzа qilishgа ko‘mаklаshаdi, аtrоf-muhitgа “yumshоq” tа’sir etаdi, mаhаlliy xаlqning ijtimоiy-iqtisоdiy shаrоitini fаоllаshtirаdi vа shufаоliyatdаn ulаrning imtiyozlаr оlishini tа’minlаydi”. Turizm jаmiyati esа “ekоturizmni tаbiiy hududlаrgа mа’suliyat bilаn sаyohаt qilish nаtijаsidа tаbiаtni muhоfаzа etishni tа’minlаydi vа mаhаlliy xаlqning turmush dаrаjаsini yaxshilаydi”-dеb hisоblаydi. Yovvоyi tаbiаt umumjаhоn jаmg‘аrmаsi-“Ekоturizm-nisbаtаntаbiаtgа ziyon yеtkаzilmаgаn hududlаrgа sаyohаt, mаdаniy-etnоgrаfikxususiyatlаri hаqidа tаsаvvur оlish mаqsаdidа, ekоturizmning butunliginibuzmаgаn hоldа, shundаy iqtisоdiy shаrоitlаr yarаtаdiki, undа tаbiаtnimuhоfаzа qilish vа tаbiiy rеsurslаr mаhаlliy xаlqqа fоydа kеltirаdi” – dеbt а’rif bеrаdi. Yanа bir tа’rifdа “Ekоturizm nаfаqаt mа’rifiy-mа’nаviy mаqsаdlаrniko‘zlаgаn hоldа ekzоtik tаbiiy hududlаrgа, ulаrning hаyvоnоt vа o‘simlikdunyosigа sаyohаt, bаlki ijtimоiy-iqtisоdiy mаsаlаlаrni hаl qilish bilаn birbirigаbоg‘liq mаjmuаlаr yig‘indisi” -dеb tushunilаdi. Bu tа’riflаr fаqаt juz’iy jihаtdаn bir-birlаridаn fаrq qilsаdа, ulаrningаsоsiy xulоsаsi tаbiаtni аsrаsh, o‘simlik vа hаyvоnоt dunyosini sаqlаsh vаko‘pаytirish, shu mаqsаddа muhоfаzа etilаdigаn hududlаr, milliy tаbiiybоg‘lаr tаshkil etish, mаhаlliy аhоlini yangi ish jоylаri bilаn tа’minlаshnаtijаsidа ulаrning turmush shаrоitini yaxshilаshdаn, mаhаlliy vа chеt elinvеstоrlаrini jаlb etish оrqаli dаvlаt byudjеtini bоyitish mаqsаdini nаzаrdа tutаdi. 1.1-rasm Turizmning xilma- xil turlari
Rоssiyalik mutаxаssislаr I. Zоrin vа V. Kvаrtаlnоv ekоturizmtushunchаsini ikki shаkldа bеrishаdi: birinchi shаkl-ekоturizm “yovvоyi”tаbiаtdаn turistlаrning turishi vа sаyyohаt qilish muhiti sifаtidа bilvоsitаfоydаlаnishgа, lеkin bundа turning bаrchа kоmpоnеntlаrigа ekоlоgik,tеxnоlоgik tеxnоlоgiyalаrni jоriy qilishgа yo‘nаltirilgаn turizm. Bu mа’nоdа ekоlоgiya turmаhsulоt аtrоf muhitgа zаrаrni minimаllаshtirаdihаmdа tаrbiyaviy vа rеkrаsiоn аhаmiyatgа egа bo‘lаdi. Ikkinchi shаkliekоturizm-sаyyohаt bilаn tаbiаtgа ekоlоgik jihаtdаn yondоshuvininguyg‘unlаshuvidir dеb qаrаlаdi. U yangi lаndshаftlаr bilаn tаnishuvquvоnchi hаmdа flоrа vа fаunаnаmunаlаrini o‘rgаnish lаzzаtini ulаrni muhоfаzа qilish imkоniyati bilаn uyg‘unlаshtirаdi dеb hisоblаngаn. Ekоturizmning аsоsiy rеsurslаri sifаtidа qo‘riqlаndigаn qo‘riqxоnаlаr,mаhаlliy vа tаbiiy pаrklаr, nоyob vаоddiy lаndshаftlаr ko‘zdа tutilаdi.“Ekоlоgik turizm” tushunchаsining аlоmаtlаridаn ilоji bоrichаko‘prоg‘ini chuqurrоq tushunish uchun I. Zоrin vа V. Kvаrtаlnоv o‘zаrоbоg‘lаngаn “ekоtizim”, “ekоlоgiya”, “ekоlоgik sаyyohаt etikаsi” kаbitushunchаlаr sistеmаsini tаklif qilishаdi. Аyniqsа, оxirgi tushunchааhаmiyatgа mоlik. Uni jоnli tаbiаtgа, bоrilаyotgаn lаndshаftlаrgа, u еrdаyashоvchi kishilаrgа nisbаtаn hurmаt kоdеksi, dеb shаrhlаnаdi. “Ekоlоgik turizm” tushunchаsini turlichа tа’riflаshlаrni tаhlil qilib, uni umumlаshtirish shuni ko‘rsаtаdiki, uning quyidаgi bеlgilаrini fаrqlаsh lоzim:
fоydаlаnish;
оdаmgа rеkrаsiоn vа ijоbiy tаrbiyaviy tа’sir ko‘rsаtish;
fаunа nаmunаlаrini o‘rgаnish;
fаunаsini аsrаsh vа tiklаsh uchun fоydаlаnish;
mаhаlliy аhоligа hurmаt kоdеksigа riоya qilishlаri vа bоshqаlаr. “Ekоlоgik turizm” tushunchаsini umumlаshtirish quyidаgi xulоsаlаrgа аsоs bo‘lа оlаdi: Turizmni tаshkil qilishning yuqоridа ko‘rsаtilgаn аlоmаtlаridа shаkllаngаn tаmоyillаr lоkаl emаs, bаlki glоbаl xаrаktеrgа egа. Shuning uchun bu tаmоyillаr jаhоnning аyrim qismlаri yoki еr, suv vа hаvо bo‘shlig‘ining аyrim qismlаridа emаs, bаlki butun dunyodаgi turistik fаоliyat sоhаsigа tааlluqli bo‘lishi lоzim. Shuningdеk “ekоlоgik turizm” tushunchаsini nаzаriy аsоslаb bеrish mintаqаdа yashоvchi ko‘pchilik аhоlining оngini ekоturizm tаlаblаrigа mоslаshtirishgа imkоn bеrаdi. Bu esа, o‘z nаvbаtidа, tаbiiy bоylikgа zаrаr yеtkаzmаgаn hоldа turistik fаоliyatni rivоjlаntirishning оptimаl tеxnоlоgiyasini аstа-sеkin shаkllаntirib bоrаdi. Shundаy qilib, ekоturizm tizimi аsоsidа turistik fаоliyatning turlixillаrdа qo‘llаnilishi mumkin bo‘lgаn tаmоyillаr yotаdi. Bulаr: bilimni оshirаdigаn yoki sаrguzаsht sаyyohаtlаri (piyodа, оtdа, suvdа, tоg‘dа, sаyrvа hоkаzо), tаlаbаlаr tа’tillаri , ilmiy turlаr vа ekspеdisiyalаr, dаm оlish kuni ekskursiyalаri, yozgi bоlаlаr lаgеrlаri vа hоkаzо. Ekоturizmgа bo‘lgаn qiziqish hаqiqiy turistik tаjribаgа tаlаb оshib bоrаyotgаni hаmdа tаbiаtni qo‘riqlаshgа qiziqish kuchаyayotgаni tufаyli pаydо bo‘ldi. U tаbiiy, mаdаniy vа ijtimоiy qаdriyatlаr bilаnmоslаshаdigаn hаmdа mаdаniyat vа tаbiаtning tаbiiy muhitidаbir-birigаuyg‘unlаshuvini tаrg‘ib qilаdigаn turizm xillаrini o‘z ichigа оlаdi. Ekoturizm so`zi XX asrning 80 yillaridan boshlab turizm industriyasiga kira boshlagan bo`lsa-da, biroq ekoturizm tushunchasiga hozirgacha yagona ta`rif yo`q. 
Tabiatning betakror ko`rinishi "O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish kontseptsiyasida" - ekoturizm deganda nafaqat ma`rifiy - ma`naviy maqsadlarni ko`zlagan holda ekzotik tabiiy hududlarga, ularning hayvonot va o`simlik dunyosiga sayohat balki ijtimoiy -iqtisodiy masalalarni amalga oshirilishi yordamida ekologiya muammolarini hal qilish bilan bir-biriga bog’liq majmualar yig’indisini tushunamiz. O`zbekistonlik ekolog olimlarning fikricha - ekoturizm ma`rifiy-ma`naviy tushunchalar ostida ekoturistlarning ekzotik tabiiy hududlarga, ularning hayvonot va o`simliklar dunyosiga, tabiiy hududlarning tarixiy yodgorliklariga, arxeologik topilmalariga, geologiyasiga, paleontalogiya qoldiqlariga sayohatlari kabi tabiat bilan bog’liq majmualar kiradi. Ekoturizmning haqiqiy muxlislari o`zining yangi tabiat go`shalariga sayohati vaqtida aynan ana shu munosabatlarni ko`rishni kuzatishni xoxlaydi. Umumfikrlarni jamlab, tahlil qilganimizda ekoturizm tabiat qo`ynida bo`lishlikdir. Hozirgi vaqtda to`rt xil ekoturizm turlari mavjud. 1. Ilmiy turizm. Bunda sayyohlar dala sharoitida kuzatish ishlari olib boradilar, tabiat izlanishlarida ishtirok etadilar. Masalan, Lotin Amerikasi mamlakatlaridan biri - Kolumbiyada boy qushlar olamini o`rganish uchun "Kolumbiya qushlari" degan ekoturlar o`tkazilib, unda boshqa davlatlardan kelgan ornitologlar ham qatnashib, ilmiy izlanishlar olib boradilar. Bunda sayyohlar faol harakat usullari qo`llab, tabiiy go`zallikdan bahra oladilar. Ilmiy turizm yana chet elga bo`lgan ilmiy-tekshirish ekspeditsiyalari va tabiiy fakul'tetlarda o`qiyotgan talabalarning dala praktikasi ham kiradi. 2. Tabiat tarixini o`rganish turlari. Bu atrof-muhitni va mahalliy madaniyatni o`rganish uchun qilingan sayohatdir. Ular ko`pincha qo`riqxonalar va milliy bog’larda tashkil etilishi mumkin. Bu turlar tabiat fenomenlari bor joylarda ham tashkil qilinadi. Bunga maktab o`quvchilarining safarlari ham kirib, unda o`qituvchi o`quvchilarga o`tilgan joylarning tabiati, tarixi to`g’risida hikoya qilib beradi. Samarqand shahrining janubi-g’arbida g’oratepa tog’lari joylashgan bo`lib, undagi cho’qqi ustida hazrati Dovut g’ori joylashgan. Bu g‘orga borish yo`li obodonlashtirilgan va unga hamma ham borishi mumkin. Lekin g’orga borgan vaqtda malakali ekskursiya rahbari boshchilik qilib, g’orning paydo bo`lish tarixi và sabablarini tushuntirib bersa, unda taxminlarga yo`l qolmas hamda g’or to`g’risidagi afsonalarga izoh berilgan bo`lar edi. Bundan tashqari ekosayyohlar olib borgan tozalash ishlarida g’or ichi va tashqarisining ko`rinishi kuchli o`zgarishi mumkin bo`lardi. 3. Sarguzasht turizmi. Bu tur turizm - barcha faol harakat turlarini o`zida jamlagan sayohatlarni o`z ichigà oladi hamda unga tabiatda dam olish turlari ham kiradi. Ulardan maqsad yangi hissiyotlarni sezish, taassurotlarni boshdan kechirish, sayyohlarning fizik shakllarini yaxshilash va yangi sport yutuqlariga erishishdir. Bu tur turizmga alpinizm, qoyalarda yurish, tog’, piyoda yurish, suv-chang’i va tog’-chang’i va otda yurish turizmlari kiradi. 4. Alohida muhofaza etiladigan turizm. Tabiat hududlariga alohida (AMEThga) sayohat etish ekoturizmning asosiy turi hisoblanadi. Ekoturizm vazifalarining asosiy farqi va o`ziga xosligi. ekoturizm o`ziga xos xususiyatlarga ega:
Sayyohlik sayohatlarga chiqishdan maqsad - sayohat vaqtida yangi joylarni ko`rish, tabiat go`zalligidan, toza tog’ yoki o`rmon havosidan bahra olish, "yovvoyi" tabiat bag’rida dam olish, shuningdek, o`zga xayot urf-odati, madaniyati, san`ati, tarixiy obidalarini ko`rishdan iboratdir . Ekoturizmni rekreatsion resurslariga, tabiat, tog’ va tekisliklar, daryolar, cho`l va vohalar, ko`l va turli landshaft zonalari kiradi. SHular asosida ekoturizm quyidagi tarkibiy qismlarga bo`linadi:
Yuqorida ta`riflangan ekoturizmning tarkibiy qismlari ichida oxirgisi alohida salmog’li o`rin tutadi va ko`pchilik olimlar ekoturizm tushunchasiga nisbatan faqat alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar ekoturizmini qo`llashadi. 1.2.Ekologik turizmda ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishi Ekologiya" va "Ekonomika" so`zlariga e`tibor bersak - bu so`zlarning umumiy o`zagi "Eko". "Ekologiya" so`zi grekcha "oikos" -uy va "logos" - fan so`zlaridan hosil bo`lgan. Demak, bu bizning "Tabiat uyimiz", "Ekonomika" so`zining ma`nosi "Uy xo`jaligi" (ro`zg’or)ni yuritish san`atini bildiradi. Shuning uchun ham bu ikki fan "Uyimizni saqlanishi" va "Rivojlanishi"ga yordam berishi lozim. Agar biz tabiat bilan "Kelishuvda" yashashni, uning ne`matlaridan foydalanishni, go`zalliklaridan zavqlanishni xoxlasak uning sharoitlarini qabul qilishimiz, o`z ehtiyojlarimizni qondirish uchun atrof muhitni o`zgartirayotganda muayyan chegaralardan chiqmaganligimiz zarur. Ekologik turizmning asl maqsadlari qayd qilingan xulosalarni tashkil qiladi. Ekoturizm o`zining ta`rifini izohlashda birinchi navbatda tabiat qo`ynida bo`lib uning resurslariga ozor etkazmaslikni ta`kidlaydi. Tabiat va uning biologik xilma-xil resurslaridan zavq-shavq olgan inson albatda bu ob`ektni asrash istagini tuyadi. Shu bilan birga ekologik turizm rivojlanishiga sabab bo`lgan boshqa sabablar ham bor. Jumladan: Ekologik inqirozning sayyoraviy tus olishi insoniyatni tobora tashvishga solmoqda. Ekologik muammolarning dunyo miqyosida haddan tashqari og’irlashib ketayotganligi zamirida tabiatning o`zini-o`zi tiklash kuchi pasayib borayotganligi, uning resurslari kamaygani, atrof muhitning ifloslanib, zaharlanib borayotganligi, insoniyatning bir me`yorda sog’lom yashashiga tabiat to`liq sharoit yarataolmayotganligi yotadi. Bu holda tabiatning tobora zaiflashib borishi ham ekoturizmda tabiatni asrab qolish g’oyalarining kuchini oshirib boradi. Shu nuqtai nazardan ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishi ekoturizmning rivojlanishini ta`minlaydi. Insonda ekologik bilim va ekologik madaniyatning shakllanishida tabiat qonunlarining mohiyatini anglash, insonning o`zi ham tabiatning biologik turi ekanligini tushunib olishidir. Sultonov P.S. insonda insoniy fazilatlarning kamol topishida tabiatning o`rnini quyidagicha izohlaydi: - "Tabiatning tarbiyaviy ahamiyati deyilganda, sof haqiqiy tabiatning kishilarda oliyjanoblik, xushfe`llik, bag’rikenglik, vatanparvarlik, ulug’vorlik, muloyimlik kabi axloqiy xislatlarni uyg’otish va shakllantirish xususiyatlari tushuniladi. Tabiat qo`ynida tez-tez birga bo`lish insoniy fazilatlarning kamol topishiga yordam beradi. Ekoturizm muxlislarining eng ulug’ xislatlari ham ularni tabiat bag’riga chorlagan hissiyot ham aslida ana shundan iboratdir. "Jamiyatda kuzatiladigan ruhiy qashshoqlik, loqaydlik, qo`pollik, jahldorlik, shafqatsizlik, mol-dunyogà o’chlik kabi xislatlarning avj olishi sabablaridan biri ham kishilarning sun`iy (texnogen) muhitga tushib tabiatdan ajralib qolganligidir". Inson o`z uyi bo`lgan tabiatga qancha ko`p zarar yetkazar ekan uning o`zi ham ma`naviy jihatdan qashshoqlashib boradi. Tabiatni asrab qolishdek og’ir muammoni echishda insonni ekologik savodxon, ekologik madaniyatli qilib tarbiyalashda ham ekoturizmning ahamiyati beqiyosdir. Ekologik savodxonlik va ekologik madaniyatning asosi ekologik ong hisoblanadi. Ekologik ong tabiatni asrab-avaylashda, unga ongli munosabatda bo`lishda, resurslaridan me`yorida foydalanishda, tabiiiy inqirozning oldini olishda, eng zaruri atrof-muhitni doimo toza saqlashda namoyon bo`ladi. Insonda ekologik bilim va ekologik madaniyatni shakllantirishda quyidagi tamoyillar ma`nosini o`rganish, tushunish va amaliyotda (o`zida) qo`llash tushuniladi. 1.2 -rasm Ekologik bilimni shakllantirdigan tamoyillar
Qayd qilingan vazifalarni bajarishda quyidagi ekoturistik tamoyillarni, ya`ni ekologik munosabatlarni turizm orqali tartibga solishga yo`naltirilgan qoidalarga qattiq, ma`suliyat bilan rioya qilish talab qilinadi:
Qayd qilingan tamoyillarning bajarilishi O`zbekistonda ekologik turizmni jadal rivojlantirishning asoslarini ta`minlaydi. Tabiatdan foydalanishning to`rt turi mavjud bo`lib, ularga quyidagicha tavsir beriladi: 1. Qo`riqxonadagi tabiatdan foydalanish uchun asosan, ilmiy xodimlar tajriba va izlanishlar olib boradi, talabalar amaliyot, sayyohlar uchun qisqa vaqtga kirib tomosha qilishga ruxsat berishadi. Insonning tabiatga aralashuvi - jonivorlarni ovlash va otishga ruxsat berilmaydi qo`riqning tabiiy holatini saqlash va tabiiy kompleksning yo`qolgan qismini tiklash uchun ruxsat beriladi. Qo`riqxonadagi tabiatdan foydalanish xom-ashyo olish uchun emas, tabiiy resurslardan ma`lumot yig’ish ma`nosida ishlatiladi. Qo`riqxona xodimlar uylari va sayyohlar uchun mehmonxonalar - qo`riqxona tashqarisi boshqa zonalarda o`rnashadi. 2. Rekreatsion tabiatdan foydalanish - shahar tashqarisida tabiiy bog’lar qurish, undan uzoq vaqt dam olish va turizm maqsadida foydalanish, o`rmon va ov xo`jaliklari tuzish, tabiiy pichan yig’ish, yaylov sifatida foydalanish, ya`ni, tabiiy kelib chiqishga ega bo`lgan komplekslarda me`yorida foydalaniladi. Qo`riqxonadan foydalanib ekskursiya olib boriladi va manzara katta ahamiyatga ega bo`lgan. Ko`m-ko`k maysalar ustida yotishga, cho`milish, meva va qo`ziqorinlarni terish, baliq tutishga ruxsat berilmaydi. Bu erda sayyohlik negizlari, dala uylar, safar so`qmoqlari bo`ylab marshrutlar qatnovi yo`lga qo`yilgan. 3. Rural' (qishloq xo`jalik) tabiatdan foydalanish qishloq xo`jalik ishlarini o`rtacha va yuqori darajada olib boriladi. Bog’lar, polizlar, dalalar, firmalar bor joyda suv omborlari, o`rmonlar va tabiiy bog’lar shaharliklarni dam olish kunlari o`z bag’riga chorlaydi. Bu erlarda ob`ekt yoki xom ashyodan foydalanish ishlari olib boriladi. 4. Urbanizatsiyalik tabiatdan foydalanish shahar ichidagi odamning doimiy yashash manzillari, jamoaga xizmat ko`rsatish zonasi, sanoat korxonalari kirib, ular shahar ichidagi bog’lar va xiyobonlar bilan almashib turadi. Qismlarga bo`lingan landshaft uch avtonom turlar: landshaft yo`laklari, avto-ulov bosh yo`llari và sayyohlik shoh yo`llardan tashkil topadi va ular tizimlarning ishlashiga kafolat bo`lib xizmat qiladi, tabiat, urbanizatsiya va rekreatsiyalikni. Landshaft yo`laklari bo`ylab qo`riqxonalarga o`tayotgan yovvoyi hayvonlar so`qmoqlari o`tadi. Avto-ulov bosh yo`llari bo`ylab boshqa erlarga junatilayotgan yuklar và odamlar, sayyohik bosh yo`llari bo`yicha - sayyohlar va ekskursantlar hisoblanishadi. Bu xil tabiatdan foydalanish, alohida muhofaza qilinayotgan tabiiy hududlarga ishlatiladi.
Manba: www.ecotourizm.org Ekoturizmning yuqoridagi prinsiplari asosida kishilarda ekologik madaniyatni shakllantirish mumkin. 1.3. Ekologik turizmni rivojlantirishning iqtisodiyotdagi ahamiyati G’arb mamlakatlarida ekoturizmga iqtisodiy soha jihatidan qaraladi, chunki chet ellarda jadal sura`tlar bilan rivojlanib borayotgan ekoturizm iqtisodiy foyda keltiruvchi turizmning eng istiqbolli turlaridan biri hisoblanadi. Ekspertlarning ta`kidlashlariga binoan, ekoturistlar ko`pincha o`rta yoki o`rtadan yuqori sarmoyaga egà bo`lgan, har tomonlama ta`minlangan sayohatchilardan iborat. Sayyoramizda inson oyog’i yetmagan yovvoyi tabiat juda kam qolganligi sababli, odatda bunday hududlarga sayohat qilish cheklangan, hamda ularga sayyohat qilish ham sezilarli darajada qimmat. Shu sababli, ekoturizmdan tushgan daromad turizmdan tushgan daromadlardan bir necha marotaba ko`pdir. Hozirgi kunda ekoturizm turizm va ekskursiya qilish jahon kengashining (WTTC) va jahon turistik tashkiloti (WTO) ma`lumotlariga ko`ra, jadal sur`atlar bilan rivojlanib borayotgan turistik industriyalardan biri hisoblanadi. Ekspertlarning ta`kidlashicha, hozirda turizm industriyasida ekoturizm tarmog’iga kiruvchi tabiiy va sarguzasht turizmi tarmog’i jadal sur`atlar bilan rivojlanib bormoqda. Masalan, Kanada davlatida yovvoyi tabiatga sayohat, turizmning umumiy hajmi ichki turizmdan tushgan daromadning 25 % ini tashkil etadi. Kanada hukumati, faqatgina ekoturizmdan tushgan soliq hisobidan har yili 1,7 mlrd. AQSH dollarida foyda oladi. Bu esa, hukumat tomonidan yovvoyi tabiatni muhofaza qilish dasturiga ajratilgan mablag’dan (300 mln. dollar) 5 baravar ko`pdir. Demakki, ekoturizm tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirishga katta iqtisodiy hissa qo`shadi, hamda bunday tadbirlarni to`la-to`kis o`tkazishga katta moliyaviy ko`mak beradi. BMT va JTT tashkilotlarining ma`lumotlari bo`yicha, oxirgi 20 yil ichida endi rivojlanib borayotgan mamlakatlarda ekoturistlar soni ko`payib va undan olinadigan daromadlar yildan-yilga o`sib bormoqda. Masalan, har yili ekoturizmdan Keniya - 1,4 mlrd. Nepal - 1,5 mlrd. AQSH dollarida daromad oladilar. qayd qilish lozimki, ushbu mamlakatlarning ekoturizmdan olgan daromadi davlat ichki yalpi mahsulotining 70-80 % iga teng. Keltirilgan ma`lumotlardan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 1. Respublikamizda ekoturizmni rivojlantirishning iqtisodiy isbotlari ishlab chiqilmagan. Bu vaziyatning asosiy sababi - ekoturistlarning tashrifi haqida va qaysi ekoturizm resursiga tashrif qilganligi haqida statistik axborotlar jamlanmagan. Ikkinchidan, hozirgacha respublikamizning tabiiy hududlari bo`yicha qaysi ekologik turizm resurslaridan foydalanish ro`yxati ham tuzilmagan. 2. Ekoturizmni rivojlantirish bo`yicha "O`zbekistonda ekologik turizmni rivojlantirish Kontseptsiyasi" qabul qilingan. Ushbu "Kontseptsiya" ning 1.4. bandida - ekoturizmning ijtimoiy-iqtisodiy masalalari echimini topishi lozim bo`lgan dolzarb masalalar sifatida qayd qilingan. Ular quyidagilar:
Ekоturizmning fаqаt fоydа kеltirаdigаn sоhа dеb hisоblаsh mumkinemаs. Bu fаоliyat turi аgаr mаqsаdgа muvоfiq dоirаdааmаlgаоshirilmаsа,uning qоidаlаri vа tаlаbаlаrigа riоya qilinmаsа tаbiаtgа jiddiy sаlbiy tа’sirqilishi vа nоxush оqibаtlаrgаоlib kеlishi tаbiiy. Uning sаlbiy оqibаt vаnаtijаlаri nimаlаrdаn ibоrаt bo‘lishi mumkin. Eng аvvаlо, o‘simliklаrnоbud bo‘lаdi, o‘simliklаr pаyxоn qilinаdi, yеr o‘pirilаdi vа zichlаshibkеtаdi, Hаyvоnlаr bеzоvtаlаnаdi, qоchishgа tushаdi, bоlаоchishgа xаlаqitbеrilаdi, оv nаtijаsidа yo‘q qilinаdi, оvqаtlаnish tаrzi o‘zgаrаdi, turlаriаyniydi , suvdа yashаydigаn hаyvоnlаrninghаyot tаrzi o‘zgаrаdi, suv o‘simliklаrigа ziyon yеtаdi, оziq mоddаlаrning yеmirilishi vа yo‘qоlishigаоlib kеlаdi (tоg‘li jоylаrdа,o‘rmоn yong‘ini xаvfi), suvning iflоslаnishi yuz beradi,nоyob turlаr kаmаyаdi, hаyvоnlаrning hаyot tаrzi o‘zgаrаdi, qоyalаr yеmirilаdi, tаshqi qiyofа xunuklаshаdi, mаrjоn qоyalаr shikаstlаnаdi,bаliqlаr turi kаmаyadi, suv hаvzаlаri qirg‘оqlаridаgi o‘simliklаr pаyxоnbo‘lаdi, qirg‘оqdаgi tuprоq o‘pirilаdi, zichlаshаdi, o‘simliklаr nоbudbo‘lаdi, tаsоdifаn hаyvоnlаr shikаstlаnаdi, hаyvоnlаr turmush tаrzio‘zgаrаdi.Dеmаk, ekоturizm dоimо dаvlаt, jаmоаt tаshkilоtlаri nаzоrаtidаbo‘lishi, ungа dоir qоnunchilikkаоg‘ishmаy аmаl qilishi lоzim. Turizmning glоbаl аxlоq kоdеksidа tа’kidlаnishichа, “...turistik infrаstrukturа оb’еktlаri vа turistik fаоliyat turlаrini shundаy rеjаlаshtirishkеrаkki, ekоsistеmаlаr vа biоlоgik turli-tumаnlikni tаshkil qiluvchi tаbiiymеrоsni himоya qilish tа’minlаnsin hаmdа yo‘qоlib kеtish xаvfi bo‘lgаnfаunа vа flоrа turlаri muhоfаzа qilinsin; turistik jаrаyonlаrningishtirоkchilаri vааyniqsа, prоfеssiоnаl xоdimlаr o‘zlаrining fаоliyatlаrigаqo‘yilаdigаn аyrim chеklаshlаr vа mе’yorlаrgа ko‘nikishlаri lоzim. Bugаplаr аsоsаn tаbiiy pаrklаr yoki qo‘riqlаnаdigаn qo‘riqxоnаlаr vааlоhidаnоzik jоylаrdаgi fаоliyat turlаrigа tеgishli”. Ekоturizmning mаqsаdlаridаn biri nоyob fаunаni аsrаb-аvаylаsh,kеlgusi аvlоd uchun sаqlаshdаn ibоrаt. Yo‘qоlib bоrаyotgаn hаyvоnturlаri, qushlаr, rеptiliyalаr, bаliqlаr, o‘simliklаr vа hаttо, hаshоrаtlаrgаbo‘lgаn tаlаb, tаbiiyki, tаklifning shаkllаnishigаоlib kеldi. Iqtisоdiyotningyangi xufyonа sоhаsi pаydо bo‘ldi. Nаfаqаt аn’аnаviy sоhа, mаsаlаn,Аfrikа uchun kаrkidоn shоxi, fil suyagi, shеrlаrning tishlаri, bаlki “Qizilkitоb”gа kiritilgаn to‘tiqushlаr, lоchinlаr, gеkkоnlаr, ilоnlаr, trоpikbаliqlаr, shuningdеk, o‘rgimchаklаr, qo‘ng‘izlаr, chаyonlаr hаmkаntrаbаndаоb’еktlаri bo‘lib qоldi. Bulаrning hаmmаsigаYеvrоpаlikkоllеksiоnеrlаrdа hаm, bа’zi Оsiyo mаmlаkаtlаrining do‘kоndоrlаridа hаmtаlаb kuchаydi. Ekzоtik tоvаrlаrning nаrxi qоrа bоzоrdааnchа yuqоri: Angоlа pitоni65 ming АQSh dоllаri, kаmyob Afrikа qo‘ng‘izi “kоlоfоng” 15 ming dоllаrvа hоkаzо. O‘rgimchаklаr vа trоpik bаliqlаrning nоyob turlаri hаm qimmаtbаhоlаnаdi. Tаbiiyki,bundаy mаqsаddаgi sаyohаt hеch bir mаmlаkаtdа mа’qullаnmаydi vа“turizm” ning bundаy sоhаsi jinоiy qоnunchilik bilаn tа’qib qilinаdi. Shundаy qilib, tаbiаt turizmi vа ekоlоgik turizm nоyob vа yo‘qоlibbоrаyotgаn turlаrni muhоfаzа qilish bilаn uzviy bоg‘liq. Chunki ulаrningko‘pchiligi ekzоtik hisоblаnаdi vа ekоturizmlаrning оb’еktlаrigааylаnаdi.Bu gаp fаqаt hаyvоn vа o‘simliklаrgаginа emаs, bаlki umumаnekоsistеmаlаr vа tаbiiy kоmplеkslаrgа hаm tааlluqli. Bоshqа tоmоndаn,nоto‘g‘ri rеjаlаshtirish tufаyli turistik “yuk” ning оshib kеtishi, yovvоytаbiаt “sоvg‘аlаri” ning o‘zigа xоsligi vа qimmаtbаhоligi bа’zi turlаrningyo‘qоlishi vа tаbiаt оmillаrining buzilishigа sаbаb bo‘lmоqdа.Hududlаrning nоyob turlаri vа ekоsistеmаlаrini mаhаlliy jаmоаlаr uchunhаyotiy rеsurs dеb qаrаsh mumkin, shuning uchun ulаrni mmuhоfаzа qilishmаhаlliy mаdаniyatni himоya qilish bilаn uzviy bоg‘liq.
Ekoturizm –tabiat qo’yniga masuliyatli sayohat bo’lib,tatrof muhitni asrash va mahalliy xalqning ijtimoiy himoyasini yaxshilashni taminlaydi.1 Ekoturizm raqamlarda:
Ekoturizmning iqtisodiy ko’rsatkichlari VS ommaviy turizm:
Yevropada ekoturistlar profili:
rash
1xalqaro ekoturizm hamjamiyati (TIES, 1990) 2.1- rasm Ekoturizmning mintaqalar bo’yicha o’sishi 
Manba:WTO highlights 2013 Ekоturizm rеsurslаridаn fоydаlаnishning bоshqа shаkllаrigа nisbаtаntаbiiy bоg‘lаrni (pаrklаrni) mоliyalаshning bеvоsitа imkоniyatlаri mаvjud. Ko‘pchilik mаmlаkаtlаrdа bu muаmmо hisоblаnаdi, lеkin turizmni to‘g‘rirеjаlаshtirish vа bоshqаrish оrqаli muаmmоni bаrtаrаf etish mumkin. Nеpаldа jоylаshgаn “Chitvаn” vа “Pоxаrа” qo‘riqlаnаdigаn tаbiiyhududigа TАSIS xаlqаrо lоyihаsi dоirаsidа ekоlоgik turizmnirivоjlаntirish vа tаbiаtni muhоfаzа qilish tаdbirlаrini o‘tkаzish mаqsаdidа tаshrif buyurgаn Ugаm-Chоtqоl dаvlаt milliy tаbiiy bоg‘i vаkillаriningqаyd etishichа birinchi hududdа yashаydigаn аhоli shu yеrdаgi fаоliyati(dаrоmаdi) hisоbigа ichimlik suvi bilаn tа’minlаnаdi vа bоlаlаrinibоshlаng‘ich mаktаbdа o‘qitish imkоniyatigа egа bo‘lаdi. Hududni milliyаrmiya qo‘riqlаydi, bu hаm milliy bоg‘ dаrоmаdi hisоbidаn аmаlgа оshirilаdi. Hududning o‘zidа mеhmоnxоnаlаr, rеstоrаnlаr, kuzаtishmаydоnchаlаr qurilgаn, ekоturistik yo‘nаlishdа tаshrif buyurgаn turistlаrgа xizmаt ko‘rsаtuvchi xоdimlаr sоni 500 kishigа еtаdi. Turistlаr hududgа mаy оyidаn bоshlаb sеntyabr оyigаchа tаshrifbuyurishаdi. Bulаr аsоsаn Еvrоpа, Turkiya, Xitоy, Hindistоn vаRоssiyadаn kеlgаnlаrdir. Mеhmоnlаrgа xizmаt ko‘rsаtish uchun аrаvа, fil, kаnоe, vеlоsipеddа sаyr etish tаshkil qilinаdi. Jungli vа dаryo bo‘ylаridа fildа sаyr qilib, mаhаlliy fаunа vа flоrа bilаn tаnishishgа аyniqsа tаlаbkаttа. Hududdа 30 tа filli pitоmnik bоr. Hаr bir filgа 3 tа xоdim biriktiribqo‘yilgаn. Hudud tеkislik-tеpаlikyеrdа jоylаshgаn. Bu еrdа 50 tur bаliq, qоrа timsоh, kаrkidоn, fil, kiyik sаqlаnаdi. Dаrаxtlаrning 400 dаn оrtiq turio‘sаdi, qushlarning 125 dаn оrtiq turi, kаpаlаklаrning 300 turi bоr . Bundаn ko‘rinib turibdiki, bu kаbi оmillаr tаbiаt turizmi vа ekоlоgikturizm ishqibоzlаrini o‘zigа jаlb qilаdi. “Pоxаrа” tаbiiy hududi tоg‘liyеrdа jоylаshgаn. Hududi ignа bаrgli o‘rmоn bilаn bаnd. Turistlаr 5-6 uydаn ibоrаt mаhаlliy аhоli turаr jоylаrigа tаshrif buyurishаdi, tоsh zinаlаrdа 2,0 ming mеtrgаchа ko‘tаrilishаdi, Mаnаsuluvа Аnаpurkе cho‘qqilаrini(bаlаndligi 8228 m) surаtgа tushirishаdi. Turistlаr uchun аhоli yashаydigаn punktlаrgаchа tоshlоq so‘qmоqli mаrshrutlаr tаshkil qilingаn. U yеrdа kichik mеhmоnxоnа vа rеstоrаnlаr bоr. Turizmning bоshqа shаkllаrigа nisbаtаn ekоturizmning аtrоf muhitgа sаlbiy tа’siri kаmrоq. Bundаn tаshqаri, turistlаr uchun qiziqаrli bo‘lgаn аlоhidа qo‘riqlаnаdigаn tаbiiy hududlаr o‘z byudjеtlаrining bir qismini turizmdаn tushаdigаn mаblаg‘lаr hisоbigа qоplаshlаri mumkin. “Mаhаlliy hаmjаmiyat + tаbiiy hudud + turizm” lоyihаsini qo‘llаb-quvvаtlаydigаn hоmiylаr vа nоdаvlаt tаshkilоtlаri bundаn qismаn o‘z-o‘zini mоliyalаshgа erishishlаri vа rаg‘bаtlаntirishlаri lоzim.(2.2-rasm)
УшбумаълумотларҒарбийТянь-Шаньбиоранг-баранглигинисақлашбўйичаТАСИСнингдавлатлараролойиҳасидоирасидабуергаташрифбуюрганУгам-Чатқолдавлатмиллийтабиийпарки (Тошкентвилояти) бошдиректорибиринчиўринбосариЭ.Саримсоқовданолинди. 1916 yil АQSh Kоngrеsi tоmоnidаn, tаbiаtni muhоfаzаlаsh, tаbiаtningbundаy mo‘jizаlаrini kеlаjаk аvlоdgа qаndаy bo‘lsа shundаyligichааsrаsh, bu go‘zаlliklаrdаn kеlаjаk аvlоdni bаhrаmаnd qilish mаqsаdidа milliypаrklаr xizmаti tаshkil etilgаn.Milliy pаrklаr xizmаti dunyogа mаshhur Yеllоustоn vа Yоsеmitpаrklаridаn tаshqаri bоshqа milliy pаrklаrni hаmdа ko‘plаb tаrixiy аhаmiyatgа egа bo‘lgаn inshоаtlаrni hаm nаzоrаt qilаdi; Bоstоndаgi Оzоdlik so‘qmоg‘i, Filоdеlfiyadаgi Mustаqillik Zаli, Gаvаyidаgi Аrizоnа kеmаsigа bаg‘ishlаngаn mеmоriаl, ko‘plаb mаdаniyatyodgоrliklаri, аrxеоlоgik qаzilmаlаr, еlkаnli kеmаlаr, Kоlоniаl dаvrikiyimlаri, fuqаrоlаr urushi dаvri hujjаtlаri vа shungа o‘xshаsh ko‘plаbtаrixiy yodgоrliklаrni pаrk xizmаti o‘z himоyasigаоlgаn. Pаrk xizmаti Аrktikа tundrаlаridаn tоrtib Mаrjоn qоyalаrigаchаbo‘lgаn ekоtizimlаrni, hаvоni vа istе’mоl qilinаdigаn suv rеsurslаrini hаm o‘z nаzоrаtigаоlgаn. U iqlim o‘zgаrishlаri vа biоlоgik o‘zgаrishlаrbo‘yichа hаm xаlqаrо lоyihаlаrdа ishtirоk etаdi. Kаnаdаdа vа ehtimоl butun dunyodаgi eng kаttа pаrk KаnаdаningShimоliy Fаrbiy hududi Аlbеrtа prоvаnsiyasidа jоylаshgаn Vud bаffаlоmilliy pаrki hisоblаnаdi. Bu milliy pаrk 4 milliоn 480 ming gеktаr yеrnitаshkil etаdi vа undа dunyodаgi eng yirik yovvоyi bizоn pоdаlаriyashаydi. Bu pаrk tаbiаt qo‘riqxоnаsi sifаtidа muhоfаzа qilinаdi, turistlаrning оmmаviy rаvishdа sаyohаtlаrgа bоrishlаri tаqiqlаnаdi. Bundаn tаshqаri dunyogа mаshxur bo‘lgаn Jаspеr, Ku – tеnе, YоxоvаRеvеlstоk milliy pаrklаri bir nеchа mаhаlliy pаrklаr vа qo‘riqxоnаlаrmаnzаrаli tоg‘ cho‘qqilаrigа (Britаniya Kоlumbiyasi vа Аlbеrtа prоvinsiyalаri) tutаshib kеtgаn. Bu milliy pаrklаrgа pоyеzdlаrdа (KаnаdаTinch Оkеаn tеmir yo‘li), Аvtоmаshinаlаrdа (Trоnskаnаdа shоssеsi), shuningdеk, mаhаlliy аviаkоmpаniyasi xizmаtlаridаn fоydаlаnibsаyohаtchilаr tаshrif buyurаdilаr. Аmеrikа Qo‘shmа Shtаtlаridа 367 tа milliy pаrklаr bo‘lib, ulаrmаmlаkаtning bаrchа burchаklаridа bаrpо etilgаn, bulаr jоy vаlаndshаftning butun mo‘jizаlаrini o‘zidааks ettirgаn. Аmеrikаliklаr, «Bizning milliy pаrklаrimiz kаbi tаbiiy mo‘jizаlаr, mutlаqо dеmоkrаtik аmеrikаchа hаyot» dunyoning hеch bir burchаgidаyo‘q, mаmlаkаt butun bоyliklаri bilаn xаlqnikidir, dеgаn аsоsiy shiоrgаtаyanаdilаr. O‘tа go‘zаl tаbiаt mo‘jizаlаri, tаbiiy lаndshаftlаrni sаqlаsh vа аsrаsh, ulаrning аsоsiy mаqsаdi, bulаrni ko‘rib insоnlаr zаvqlаnsin vа lаzzаtlаnsin, lеkin Аmеrikаning bundаy nоyob tаbiiy bоyliklаri insоnshаfqаtsizligi bilаn tоptаlmаsin dеgаn g‘оyagааmаl qilаdilаr. Kеyingi yigirmа yil mоbаynidа tizimgа yanа uchtа qo‘riqxоnаlаrqo‘shildi. Milliy pаrklаrning yangi turlаri – shаhаr dаm оlish hududlаri, dаryo bo‘yi qo‘riqxоnаlаri, sаyyohlik qo‘riqxоnаlаri, tаrixiy jоylаr pаrkxizmаti himоyasigа оlindi. Аmеrikа milliy pаrklаrigа hаr yili 273 milliоn sаyohаtchilаr tаshrifbuyurib, undаgi butun go‘zаlliklаr, tаbiаt mo‘jizаlаrini ko‘ribzаvqlаnаdilаr vа u еrdаgi xizmаtlаr vа dаsturlаrdаn to‘lа – to‘kisfоydаlаnаdilаr. Hоzirgi kundа ko‘p yillаr muqаddаm pаrk xizmаti o‘zоldigа qo‘ygаn vаzifаlаri o‘zgаrib bоrmоqdа, chunki hоzirgi kungа kеlibhаr bir pаrkning o‘zigа xоs bo‘lgаn ekоtizimini sаqlаb qоlish, nоyobyo‘qоlib bоrаyotgаn o‘simlik vа hаyvоnоt dunyosini аsrаb qоlish vаhimоyagаоlish vаzifаlаri o‘tа muhim vаzifаlаrdаn biri bo‘lib hisоblаnаdi. Tabiat qanchalik turli – tuman bo'lsa, ekoturizm ham shunchalik turlichadir. Ularning farqi nafaqat iqtisodiy yoki tabiiy ko'rsatkichlarga, balki mahalliy urf-odatlar va an'analar, ijtimoiy va siyosiy vaziyatga ham bevosita bog'liqdir. Shuning uchun ekoturizmni tasniflashda ijtimoiy munosabat ko'rsatkichlari muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur bo'limda ekoturizmning regional, ya'ni mintaqaviy xususiyatlari ayrim mamlakatlar misolida ko'rib chiqiladi. Zero, tabiatning xilma – xilligi aynan mintaqaviy darajada ko'proq farq qiladi va u fanda ekoturizmning geografik jihatlari, deb ataladi. Mutaxassislarning tahliliga ko'ra ekoturizmning mintaqaviy farqlari ularning iqtisodiy – ijtimoiy ko'rsatkichlarini ham belgilab beradi. Masalan, eng rivojlangan mamlakatlar (katta sakkizlik davlatlari misolida) Shimoliy yarim sharda joylashgan. Hisob-kitoblar ko'rsatishicha umumiy sayyohlarning kelib-ketishi rivojlangan davlatlarda 57 foizni, rivojlanayotgan davlatlarda - 30 foizni va o'tish davridagi davlatlarda - 1,3 foizni tashkil etadi 2.2- jadval Ekoturistik maskanlarga tashrif buyuruvchilar soni 
Manba:WTO Lekin, ekoturizmgeografiyasiumumiyturizmnikidano'zgachadir. An'anaviy sayyohlarning asosiy oqimi rivojlangan davlatlardan rivojlanganlariga yo'nalgan,unda Fransiya, AQSH, Ispaniya, Italiya davlatlari yetakchilik qilsa, ekoturistlar esa ko'p hollarda rivojlangan davlatlardan rivojlanayotganlariga borishmoqda Afrikaning hayvonot dunyosiga boy savannalari bu sohada yetakchilik qilmoqda. Statistika bo'yicha rivojlanayotgan davlatlar orasida Keniya, Tanzaniya, Ekvador, Kosta-Rika, Nepal, tez sur'atlarda yuqori iqtisodiy ko'rsatkichlarga ega bo'lib borayotgan Avstraliya, Yangi Zelandiya va Janubiy Afrika Respublikasi (JAR) ham yetakchilar qatoridan o'rin olmoqda. Ayrim davlatlardagi ekoturistik holat: Yevropa mamlakatlari. Ular mo'tadil yoki dengiz ta'siridagi yumshoq iqlim mintaqasida joylashgan. Yevropa jahonning asosiy turistik rayoni hisoblanadi. Turizmning rivoji nafaqat chiroyli tabiati va qulay iqlim sharoiti, balki turistlar uchun yaxshi tashkil etilgan servis bilan ham ajralib turadi. Ekoturistik nuqtayi nazardan Yevropaning aksariyat qismi mo`tadil mintaqada joylashgan bo'lib, faqatgina shimoliy qismi subarktik va arktik mintaqaga, junubiy qismi subtropikmintaqaga kiradi. O'rta yer dengizi atrofi dam olish uchun qulay iqlimga ega uchta yarim orollardan iborat (Pireney, Apennin, Bolqon). Yevropaning rivojlangan davlatlari va Shimoliy Amerika mamlakatlarining ekoturistlari ko'pincha o'z mamlakatlarida ekoturistik sayohat uyushtirishadi. Bu bilan ular o'z yurti va tabiatiga bo'lgan mehr-muhabbatini kuchaytiradilar. Ekoturistlar inson «yetib bormagan» tabiatga oshiqadilar. Lekin bugungi kunda bunday hududlarning o'zi yo'q. Nisbatan sivilizatsiyadan uzoqroqda saqlanib qolgan tabiat burchaklari kundan kunga kamayib bormoqda va ular alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarga aylantirilmoqda.
ShriLankada «yashil turizm» nomini olgan ekvatorial o'rmonlarga borish, qo'riqxonalarni tomosha qilish ham yaxshi yo'lga qo`yilgan. Mazkur davlatda tabiatni himoya qilishning o'ziga xos milliy an'analari mavjud. Uning tarixida «yovvoyi tabiatni himoya qilish» ga qaratilgan birinchi huquqiy norma miloddan avvalgi III asrda qabul qilingan. Hozirda Shri-Lankaning 12 foizi alohida muhofaza etiladigan hududlar bilan band. Uning tarkibida 3 ta qo'riqxona va 12 ta milliy bog'lar faoliyat yuritmoqda. Undagi yowoyi qo'toslar, fillar, timsohlar, echkiemarlar, kiyiklar ekotur obyekti bo'lib xizmat qilmoqda. Umuman olganda milliy va mahalliy miqyosda ekoturizmni rivojlantirish uchun xorij tajribasini o'rganish, ularni tahlil qilish va mahalliy sharoitga moslashtirish maqsadga muvofiqdir. Quyidagi grafikda biz ekoturizmning qay yo’sinda rivojlanib kelayotganinga guvoh bo’lishimiz mumkin. 2.4 -rasm Ekoturizmning rivojlanish tendensiyasi 
Manba:www.ecotourizm.org 2.2.Ekoturizm Singapur davlati misolida Singapur davalati kichik bo’lishiga qaramay ,o’zinig shaharsozligi bilan nom taratgan.Uning tabiiy resurslari kam bo’lib,ularni ekspluatsiya qilishi yoki himoya qilishi va mahalliy madaniyati haqida gap bo’lishi mumkin emas.Lekin tabiatga qiziquvchi sayohatchilar Singapurda juda qiziqarli joylarni topishlari mumkin. Hukumat atrof muhitni va resurslarni boshqarish muammolarini yechish uchun bir qancha innovativ yo’lar ijorisini taminladi va bu dunyo bo’ylab sanoqsiz shahar markazlarini tinchini buzdi. Mahaliy afsonda aytilishicha atoqli monax bosh vazir Lee Kuan Yewni ,qachonki Singapur rivojlansa u o’rmonlarni himoya qilishi kerakligi to’g’risida ogohlantiradi.Manax so’zlariga qaraganda Singapur,sanskrip tilida ”sher shahri”degan ma’noni bildiradi,shu yerda izg’ib yuruvchi sherlardan kuch oladi.O’rmonlar yo’q bo’lib ketishi sherlarni boshqa joyga ko’chib ketishiga sabab bo’ladi.Shu sababli saharning har bir burchagini yashillik qamrab olgan. Singapur bir qancha tabiat qo’riqxonalarga ega.o’ziga xos Bukit Timah tabiat qo’riqxonasi-Singapur dunyoda tropik o’rmoni 1darajali shahar andozalariga keluvchi mos 2 ta davlatdan biridir. U o’simliklarning 840 ga yaqin turi, qo’ng’izlarning 10000 ga yaqin turi, va chumolilarning 200 ga yaqin turini o’z ichiga qamrab oladi.Sungei Buloh Wetland qo’riqxonasi –sun’iy barpo etilgan 2.5-rasm Singapur davlati xaritasi o’rmonda ko’chib yuruvchi qushlarni himoya qilish.Singapur hayvonot bog’i- yovvoyi tabiat qo’ynida hayvonlarni tomoshaqilish mumkin.Qutb ayig’ini ham ko’rish mumkin Singapur davlatida amal qiladigan qonunga ko’ra,kim singapurda yer olib inshoot qurmoqchi bo’lsa o’sha yerda mavjud bo’lgan qancha o’simlik va daraxtlarni kessa shu miqdordagi daraxtlarekishi lozin bo’ladi.Bu qonun amal qilinayotganligi sababli Singapur yashil davlatga aylandi.1992-yil Singapur atrof Manba:www.singapure.commuhitni himoya qilish vazirligi boshqa vazirliklar, xususiyva jamoa tashkilotlari bilan hamkorlikda ”Singapur yashillik rejasi- ekologik sof shahar tomon”nomli siyosiy reja tuzildi. Bu rejaga asosan Singapur yuqori standartlarga javob beradigan sifatli va sog’lom turmush tarziga ega bo’lishi kerak edi.Shuningdek,insonlar shaxsiy qiziqishlari asosida nafaqat o’zlarini o’rab turgan atrof-muhitni,balki global atrof- muhitni ham asrash haqida qayg’urishadi. ”Yashil” rejaning asosiy yo’nalishilari: -ekologik bilimni oshirish; -ekologik ta’limni bir umrlik jarayonga aylantirish. Aholining tabiat haqidagi bilimlari oshgani sari uning xaridga bo’lgan munosabati ham shunga mos ravishda o’zgarib boradi, ya’ni aholining ekologik sof mahsulotga talabi oshadi.Hukumat 1992-yil yashil sxemali yorliqlarni ekologiyaga zarar yetkazmaydigan mahsulotlar yorlig’i sifatida chiqardi.1998-yilga kelib 611 ta mahsulot shunday yorliqlar bilan taqdirlandi. 1991-yil atrof-muhitni asrashga o’z hissasini qo’shgan tashkilotlar va shaxslarni taqdirlash maqsadida ”yashil barg” mukofoti tashkil etildi. 1990 yilda Atrof muhitni himoya qilish milliy kengashi xususiy ko’ngilli tashkilot sifatida tashkil topdi. Bu tashkilot atrof muhitni asrashga o’z hissasini qo’shmoqchi bo’lgan maktablar,tabiat asrash tashkilotlar va jamiyatnimg atrof muhit haqidagi bilimlarni oshirishni xoxlaydigan koorparatsiyalar bilan hamkorlikda ishladi.shu damda atrof muhit va tabiat haqida ma’lumotga ega bo’lgan jamiyat singapurning atrof muhitni boshqaruvi va kuntartibiga ijobiy tasir ko’rsata boshladi.O’z navbatida bu ekoturizmning boshlanishiga asos bo’ldi. Singapurning urbanizatsiya darajada yuqori bo’lishiga qaramay,Singapurning ”yashil rejasi”Singapur maydonining 5%ini tabiatni saqlab qolish maydoniga aylantirdi. Umumiy maydoni 3130 gektarni egallagan 19 ta joyni himoya qilish ko’zda tutildi.Yaxshi qulayliklarga ega va biolagik xilma –xillikka ega bo’lgan Singapur bog’lari mahalliy xalqni shu bilan birga turistlarni han o’ziga jalb qildi va bu yer ekoturistik destinatsiya sifatida shakllandi.
2.6- rasm Jurong qushlar parki .
Manba:www.singapore.com
STB boshqa davlat vazirliklari, nodavlat tashkilotlar bilan hamkorlikda ekoturizm bozorini barqarorlashtirish va rivojlantirish bo’yicha ish olib boradi.U shaharni qayta qurish jamiyati,Singapur milliy yerlarini rejalashtirish bo’limi,Singapur tabiat jamiati,universitetlar va xususiy sektorlar bilan hamkorlikda ishlaydi. Milliy bog’lar kengashi 52 gektarni o’z ichiga olgan Singapur botanika bog’i,fort canning parki va milliy qo’riqxonalarni nazorat qiladi.bu tabiat qo’riqxonalarida hayvonlarni yovvoyi tabiat qo’ynida yashashiga ,o’simliklarni o’stirish va ko’paytirishga yordam beradi.Shuningdek 952 gektarli bog’ va ochiq maydonlarni ,4030 gektarli davlat yerlari va yo’l bo’yi yashil maydonlar va 164 gektarli Bukit Timah tabiat qo’riqxonasini boshqaradi. Singapur tabiat jamiyati ko’ngilli tashkilot bo’lib ,turli xil ekskursiyalar tashkil etgan holda kishilar ongida tabiatni sarash va saqlab qalish haqidagi bilimlarni kengaytirishga hissa qo’shadilar. Singapurda Ekoturizmni rivojlantirishda davlatning roli juda katta.Tabiiy merosni himoyalashdan tashqari,ekoturizmni rivojlantirish maqsadida turli xil fondlar va sohaning rivojlanishi uchun qonun hujjatlarini qabul qiladi.Shuningdek turli shaxsiy sektorlar bilan ekoturizmni rivojlantirish bo’yicha hamkorlik ishlarini olib bormoqda.masalan,Gonkong va Shanxay banki kabi saxsiy sektorlar ”Tabiatga g’amxo’rlik qilish”programmasiga homiylik qilishmoqda. Ekoturizmni rivojlantirish maqsadida Singapurda turistlar uchun yuqori texnalogiyali ferma tashkil etildi. Fermerlik uchun 1500gertar yer va150 gektar suv maydoni ajratildi. Yillik dengiz mahsulotlari savdosi Singapurga 1.2 million aqsh dollari miqdoridagi daromad keltirdi. Bundan ko’zlangan maqsad yuqori qishloq xo’jaligi texnalogiyasi yordamida yuqori sifatli mahsulot mahsuldorligini oshirishdan iborat. 2.7- rasm 2003-2012 yillarda Singapur davlatiga tashrif buyurgan turistlar soni(million) Manba:STB (Singapur turism kengashi) SENTOSA :jamiyat taraqiyotini o’rganish Sentosa Singapur janubida joylashgan orol bo’lib,umumiy maydoni 375,5 gektarni tashkil etadi.Orol 1967 yilgacha britaniya harbiy bazasi bo’lgan. 1968 yilda Singapur hukumati bu orolni mahalliy aholi va turistlar kurort orolga aylantirish ishlarini boshladi.Shu maqsadda sentosa rivojlantirish koorparatsiyasi(SDC)1972 yil 1-sentyabrda tashkil etildi.Yillar davomida ko’plab diqqatga sazovor joylar qurildi.Ular balandligi 37 metr bo’lgan Merlion,Singapur timsollari,fort siloso,musiqali favvora,suv osti dunyosi ,fantaziyalar oroli,sinemaniya,Osiyoliklar qishlog’i,dengiz muzeyi va 3km dan iborat oltin tuproqdan iborat toza plyaj. Yangilanishlarga qaramay orol o’zining flora va faunasini saqlab qoldi.Yo’llar binolar ,tratuarlar orol tabiati hech qaqnday zarar yetkazmagan holda qurildi yangi qurilgan landshaftlar eskisiga hamohang tarzda qurildi.Arxitektura ,ranglar, foydalaniladigan materiallar qishloqqa xos bo’lib ,tabiiy landshaft bilan uyg’unlashib ketishi nazorat qilindi.Shunga mos ravishda piknik uchun joylar va o’rmon unumdorligini oshirish maqsadida turli xildagi daraxtlar ekildi. Tabiatni sevuchilar uchun SDC tomonidan 1,3kmli ” ajdarholar tabiati bo’ylab sayohat”nomli yo’l qurdi. Yo’l davomida sayohatchilar maymunlar, olmaxonlar,kaltakesaklar ilon va gekkon va jonivor va hasharotlarni uchratishlari mumkin.Turli turdagi daraxt va gullar ekilishi natijasida hozirgi kunda Sentosada 100 dan ortiq qush turlarini uchratish mumkin. Sentosa har yili 3.3 million turistni o’ziga jalb qiladi.Tashrif buyuruvchilar(mahalliy aholi,turistlar,yosh va qariyalar)hamma joyni bir kunda tomosha qilolmasligi sababli bu yerga hech narsani o’tkazib yubormaslik uchun qayta va qayta kelishadi. 2.8- rasm Sentosa xaritasi 
Manba:etour-singapore.com 2.9- jadval
Download 3,59 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
Manba:To’plangan ma’lumotlar asosida muallif ishlanmasi
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish