O’zbekistonning soliq tizimi reja: kirish

Fanning paydo bo’lishi
Soliq solishlar, soliq tarixida muhokamali obektlarning ko’pligiga qaramasdan, ularning hammasi ham ma’lum bo’lmagan, ularning ko’pchiligi munozarali, har xil ko’rinishda, bo’lgan. Boshqaruvchilar va davlatlarning soliq daromadlariga muhtojligining sabablari berib o’tillgan. Lekin soliq to’lash har doim majburiy bo’lgan. Fransiya qiroli Lyudovik XIV ning moliya vaziri Jan –Batist Kolberom soliqning xususiyatlarini qisqa qilib ko’rsatib bergan: Soliqqa tortish san’ati xuddi o’rdakning patina yulishda kam sonli vishillash bilan ko’p miqdordagi patlarga ega bo’lishga o’xshaydi.
Isyon, g’alayon va adolatlilik.
Soliq tarixida keng tarqalgan eng ko’p asosiy masalalar bular qabul qilingan adolatsiz soliqlarga qarshi isyon ko’tarish va qarshi kurashish bo’lgan. Bunday qarshiliklarning asosiy sabablaridan yana biri bu soliq yig’imlar, soliq yig’uvchilar va soliq darajalari bo’lgan . David Burgning “Butun dunyo soliq isyonlari tarixi ” deb nomlangan kitobi juda ko’p davrlarda mamlakatlardagi soliqlarga qarshi g’alayonlarni qamrab olgan. U ko’plab tarixiy hodisalarni xususan: Amerikada Magna Karta revolutsiyasi va 1789-yilda Fransiyada Revolutsiya kabi soliqqa qarshi g’alayonlari o’tkazilgan. Bu g’alayonlar tez-tez bo’lib turgan va “ iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy va diniy muammolarni o’z ichiga olgan”.²
Magna Karta qo’zg’alonida soliq muammolari muhim o’rinda bo’lmagan. Magna Karta qo’zg’aloni tufayli o’z davri uchun muhim bo’lgan mamalakatni boshqarish qonuni ishlab chiqilgan va inson huquqlari haqidagi birinchi konstitutsiyaviy hujjat hisolangan. Ko’plab Moliyaviy mojarolar sababli yuzaga kelgan Magna Karta qo’zg’oloni avjiga chiqqan vaqtda qirol Jon Angliya taxtiga o’tirgan. Qo’zg’lon qamrab olgan vaqtda Yevropada soliqlar o’zgara boshlagan. Xalqdan olinadigan daromad soliqlar va mol-mulklar yer egalari tomonidan boshqarilgan bu esa mamlakat uchun o’z maqsadlarini amalga oshirish uchun yetarli bo’lmagan va shuning uchun soliqlarni oshirishga majbur bo’ldi. Yer egalarining mulklari va savdodan tushgan pullari soliqlar bilan nazorat qilinmagan. Qirol Jon 1199-yilda tang ahvoldagi qirollikni meros qilib oladi. Qirol Jon tezlik bilan akasi Richardning o’rniga taxtga o’tiradi. Akasi Richard ham qasrdagi ishlarni boshqargan. 1204- yilda Jon Normandiyani Fransiyaga boy beradi. Shundan so’ng qirol Jon daromadlarni oshirish uchun bir soliqni ikki soliq turiga almashtiradi va bunda soliq turlari oshgan va ular tez-tez majburiy ravishda undirib olingan. Va buning oqibatida Qirol Jon Senterbur arxipeskopi Stephen Langton bilan kelishmay qoladi va papa Angliyani 6 yil qo’l ostida ushlab turdi. Tezda Qirol Jon Angliyadagi barcha cherkovlarning mol-mulkini qo’liga oldi lekin ko’p miqdordagi pul evaziga ularni almashdi.
Qirol Jon Magna Karta qo’zg’alonini bostirishda jonbozlik ko’rsatdi. 1215-yildagi 61-hujjatga ko’ra “hujjatlarning yarmi moliyaviy shikoyatlar haqida bu shikoyatlar qirolning pul yoki yig’ib olinayotgan hosil miqdorini oshirishidan xalqning qoniqmayotganligini ko’rsatadi”. Boshqa bir 23-hujjatda esa moliyaviy shikoyatlar yozilmagan bo’lsada, og’irlik o’lchovlarni va o’lchamlarni standartlashtirish kabi muammolarning moliyaviy masalarga daxldor ekanligini anglashimiz qiyin emas.
Qirol Jon boshqaruvni o’z qo’liga olgach, soliqlarni joriy qiladi va bu soliqlarga o’sha davrda ehtiyoj bor edi. 1207-yilda soliq munosabatlari juda aniq tushunarli edi. 1207-yilda daromadning 13 qismi soliq sifatida olingan.
O’sha davrda milliy soliqlar bilan feodal solig’i o’rtasida katta farq bo’lgan. Yangi soliq turi kelajakdagi ehtiyojlar uchun yig’ilgan. Bu soliqlar yerdan boshqa mol-mulkdan olingan va ba’zi monarxlardan tashqari jamiyatning hamma sinflari tomonidan to’langan. Soliqlar qirolning maxsus odami tomonidan yig’ilgan.