O’zbekistonning qadimgi geografiyasi

O’zbekistonning qadimgi geografiyasi
Vatanimiz xududida yashagan ilk ajdodlarimizning manzilgohlari ilk paleolit davriga oid bo’lib, Farg’ona vodiysining So’x tumanidagi Seleng’ur g’oridan va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Ko’lbuloq makonidan topib o’rganilgan. Bu borada arxeolog olimlar A.P.Okladnikov, O’.Islomov, M.R.Qosimov, VL.Alekseevlarning xizmatlari katgadir.Neondertal odamlar yashagan madaniyat makonlari Markaziy Osiyo xududinining 50 dan ortik joyida topilgan. Surxondaryo (Teshiktosh), Samarqand (Omonqo’ton, Ko’tirbuloq, Zirabuloq, Xo’jamazgil deb nomlangan buloq yoqalari), Toshkent (Obirahmat, Xo’jakent, Paltov nomli ungur va g’orlarida Ko’lbuloq yoqasi), Navoiy (Uchtut) hududlari, qo’shni Tojikiston (Qorabura, Jarqo’rg’on) va Qirg’iziston (Tossar va Georgiy do’ngligi) hududlarida muste davriga oid yodgorliklar juda ko’plab topilgan. Xususan, 1938 yilda Boysun g’oridan topilgan yodgorliklar alohida qimmatga egadir.Mezolit davrida Markaziy Osiyoning deyarli barcha tumanlari, Movarounnahrning qulay imkoniyatlarga ega joylarda, jumladan, Farg’ona vodiysining tog’li va tog’ oldi tumanlarida, Markaziy Farg’onada vujudga kelgan katta va kichik ko’llar bo’ylarida ko’plab manzilgohlar topilgan. Olim O’.Islomov bu hududtsa 1970-1980 yillarda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib bordi va So’x yaqinida Obishir nomi bilan aholi o’rtasida ma’lum bo’lgan ungurlarda mezolit davri jamoalarining qarorgohlarini kashf etdi. Farg’onada yana 100 dan ortiq mezolit davri yodgorliklari topildi. Mezolit davriga oid boshqa guruh yodgorliklari Toshkentning Sariqamish tumanida qadimgi Bo’zsuv havzasida ham topildi. Bundan tashqari, O’zbekistoning Surxondaryo viloyati Ayritom, Kattaqo’rg’on, Zaranchuk-gut, Dukanxona, Eski Termiz, Podaxona, Oqtosh, Ko’hitongning Machay soyi ustida Ko’targan qoya ostidagi g’orda ham mezolit davriga oid arxeologik ma’lumotlar topib o’rganildi.
1970-1971 yillarda Machay g’orini tekshirgan olim O’.Islomovning fikricha, ushbu yodgorlik mezolit davrining eng so’nggi bosqichi va ilk neolit davriga tegishlidir.Neolit davri yodgorliklari Ashgabatdan 40 kmlar chamasi shimoli-g’arbda joylashgan, turkmanlar CHaqmoqli deb atagan joy bo’lib, «CHaqmoqli» - deb atalishining boisi shundaki, turkman cho’ponlari bu joydan chaqmoqtosh terishar ekan. 1956-1957 yillarda arxeolog V.M.Masson bu yerda izlanishlar olib borgan. Bu joy fan olamiga «Joytun» madaniyati nomi bilan kirdi. Joytunni o’rganish jarayonida uning atrof tumanlarida ham arxeologiyaga oid qidiruv ishlari yo’lga qo’yildi. Natijada, Joytun madaniyatiga doir o’nlab neolit jamoalarining qarorgohlari (Nayzatepa, Bami, CHo’pontepa va boshqalar) ochildi. Bu yer aholisi dehqonchilik, chorvachilik bilan shug’ullanganlar.Akademik S.P.Tolstov tomonidan qadimgi Xorazmda, Amudaryoning quyi havzasida «Kaltaminor madaniyati» nomi bilan tarixga kirgan. Bu madaniyat Xorazm hududidagi Jonbosqal’a nomi bilan ma’lum bo’lgan 4 ta makonni tekshirish orqali aniqlandi va o’sha makon yaqinidagi joy nomi bilan Kaltaminor madaniyati nomini oldi. Bu miloddan avvalgi. 1U-SH ming yillikda yashagan ovchilar va baliqchilar jamoasi madaniyatidir. Neolit davri madaniyati topilmalari Vatanimizning Zarafshon, Qashqadaryo vohalari va boshqa hududlarda ham mavjud va ular olimlar tomonidan o’rganilgan.Mis-tosh va bronza asri davri tarixiy geografiyasi. Miloddan avvalgi SH -ming yillikning oxirlariga kelib, Markaziy Osiyo xududida tosh davri tugadi, u o’z o’rnini eneolit va keyinchalik bronza asriga bo’shatib berdi. Arxeologiyaga oid qazilma manbalarning guvoxlik berishicha, ibtidoiy odam metall olamiga dastlab misni ixtiro qilish orqali kirgan. Odamlar misdan uncha katta bo’lmagan pichoqpar, bigiz, ignalar, boltalar, uzuklar, munchoqlar, isirg’alar tayyorlaganlar. SHuning uchun metallni qo’llashning bu ilk davri Eneolit — Mis-Tosh davri deb ataddi. Bu davrda dehqonchshshk va chorvachilikda ham birmuncha malaka hosil qilingan, yashash uchun zarur bo’lgan o’simliklarni sun’iy o’stirishga o’ta boshlanganlar. Ba’zi ov qilingan hayvonlarni ko’dda boqish odat tusiga kira borgan.Sekin-asta mehnat kurollari takomillashtirilib, rudali metallar, mis, qalay, kumush, oltinni ixtiro qilganlar va ularni eritish, kuyish, ulardan foydalanish yo’llarini o’rganganlar.Bronza, mis va qalay aralashmasidan iborat bo’lib, u misga qaraganda katta afzalliklarga ega. Ishlab chiqarishda bronzaning ishlatila boshlanishi bilan jamiyat taraqkiyotida Bronza davri boshlangan. Insoniyat jamiyat taraqqiyotida xalq xo’jaligi, texnika va madaniyat sohasidagi erishilgan yutuqlar ana shu davr bilan bog’liqdir. Zarafshonning kuyi oqimidagi Zamonbobo ko’lida va Sarazmda o’tkazilgan arxeologiyaga oid tadqiqot natijalari yuqoridagi fikrlar haq ekanligiga guvohlik beradi. Zamonbobo ko’li atrofidagi qabrlar ochib ko’rilgan. Ularda bitgadan, ikkitadan va hatto uchtadan ko’milgan mayit qoldiqlari naqshli sopol idishlar va har xil buyumlar topilgan.Zamonbobo manzilgohidagi aholi dexqonchilik va chorvachilik bilan ham shug’ullangan. Bunday madaniyat yodgorliklari O’zbekistonning Surxondaryo (Sopollitepa, Jarqo’ton), Xorazm (Tozabog’yob), Toshkent (Achiqko’l, Yangier tumani, Toshkent kanali atrofi, Burg’uluq), Namangan (Buvana mozor), Andijon (Dalvarzin tepa), Qashqadaryo (Yerqo’rg’on, To’rtko’ltepa) va boshqa viloyatlarida ham ko’plab topilgan.So’nggi bronza davri yodgorliklari Farg’ona va Surxondaryo viloyatlari hududida devorlar bilan o’ralgan qishloqlar paydo bo’lganligiga guvohlik beradi. Bu Markaziy Osiyoda qadimgi shaharlarning vujudga kela boshlash jarayoni edi. Quldorlik jamiyati kishini kishi tomonidan ekspluatatsiya kilinishiga asoslangan birinchi sinfiy jamiyatdir. Bu jamiyat shunisi bilan tavsifga loyiqki, kuldorlar va kullar asosan qarama-karshi sinflar bo’lib, ular o’rtasidagi doimiy kurash mazkur jamiyat tarixini harakatga keltiruvchi kuch bo’lib kelgan. Demak, ana shu sinfiy kurash tufayli jamiyatning butun tuzilishi iqtisodiy, huquqiy normalari, turmushi, urf-odati, texnikasi va bilim darajasi, etikasi, dini, falsafasi va ijtimoiy qarashlari to’la kuch bilan namoyon bo’lgan.O’tmishdan ma’lumki, eng qadimgi ilk quldorlik davlatlari bu miloddan avvalgi IV — III ming yilliklarda vujudga kelgan Mesopotamiya va Misr hisoblanib, qolgan hududlarda esa ancha keyinrok, ya’ni VIII — III asrlarda vujudga kelgan va rivoj topgan.
SHuni ta’kidlash joizki, ibtidoiy jamoa tuzumidagi mulkdor qabila boshliqlari bilan oddiy jamoa a’zolari o’rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuvi natijasida quldorlik tuzumi va quldorlik davlatlari yuzaga kelgan.
Bu tuzumda qullikning 3 xil asosiy xususiyatlari mavjud bo’lgan:

1. 
   Qul bir yoki bir necha xo’jayinning shaxsiy mulki hisoblangan.
   
2. 
   Qul ishlab chiqarish vositalariga ega bo’lmagan.
   
3. 
   Qul ekspluatatsiyaga noiqtisodiy yo’l bilan majbur etilgan.
   

Gerodot asarlarida Baqtriya haqida ba’zi bir ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, u Kirning Midiya podshosi Krez ustidan qozongan g’alabasi haqida hikoya qilar ekan, endi Kir yo’lida Vavilon, Baqtriya xalqi, saklar va misrliklar yotadi deb qayd etadi.
Yunon mualliflarining «Qadimgi Baqtriya podsholigi» haqidagi hikoyalari zaminida tarixiy xaqiqat borligini Janubiy Baqtriyada Baqtra shahri vayronalarida, SHimoliy Baqtriyada esa Kuchuktepa, Qiziltepa, Tallashkantepa, Bandixon-2 kabi yodgorliklarida olib borilgan arxeologiyaga oid qidiruv topilmalari ham Markaziy Osiyoni Ahmoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu voqealar miloddan avvalgi VI- IV asrlarda sodir bo’lgan edi) bu ona zaminda ikkita davlat mavjud bo’lganligini isbotlaydi. Bu davlatlar «Katga Xorazm» va «Qadimgi Baqtriya podsholigi» edi. Bu davlatlarning xududiy doirasi ichki davlat tarkibi va ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy aloqalari to’g’risida «Avesto» asari va yunon muarrixlari qisqacha bo’lsada, ba’zi bir ma’lumotlarni beradilar.Markaziy Osiyoning eng qadimiy o’lkalaridan yana biri So’g’diyonadir. Bu o’lka hozirgi Samarqand, Qashqadaryo, Navoiy va Buxoro viloyatlari hududida shakllangan. Tarixiy yozma manbalarda miloddan oldingi VI—IV asrlarda So’g’diyona aholisi ahmoniylarga katta jarima to’lab turganligi ta’kidlanadi. So’g’d tili qadimda va ilk o’rta asrlarda jahon savdo tili sifatida katta nufuzga ega bo’lgan. Bu davlatning poytaxti Samarqand SHarq bilan G’arbni savdo-iqtisodiy jihatdan bog’lagan «buyuk ipak yo’li»da SHarq darvozasi hisoblangan. Samarqandning tub yerli aholisi arxeolog olimlarning ma’lumotlariga qaraganda bu shaharni