O`zbekistonni rivojlantirish strategiyasi. Fuqarolik jamiyati asoslari

Beshinchidan, axoliga xuquqiy masalalar buyicha tushuntirish ishlari olib borishni faollashtirish, xuquqiy maslaxatlarni zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiya- lari yordamida keng targib qilish maqsadida davlat organlari va jamoat tashkilotlari veb-saytlari orqali o`z soxa faoliyatining yo`nalishlari buyicha «Onlayn maslaxat» ruknini tashkil etish belgilangan.

Oltinchidan, fuqarolarning murojaatlari eng ko`p tushadigan soxalar, ulardagi tusiklar, fuqarolarni uylantiradigan boshka extiyojlarni aniklash va bu boradagi muammolarni bartaraf etish maqsadida xar bir davlat va xujalik boshkaruvi organlarida murojaatlar bilan ishlash axvolini xar chorakda umumlashtirish, davlat va xujalik boshkaruvi organlarining murojaatlar bilan ishlash borasidagi faoliyati buyicha axolining fikrini urganish, ijtimoiy surov ugkazish, shu jumladan, Internet tarmogi orqali aniklash va kamchiliklarni bartaraf etish tartibini kiritish nazarda tutilgan.

Yuqoridagi chora-tadbirlar fuqarolarning murojaatlarini o`z vaqtida xal etish, murojaatlarni kurib chiqishda sansalorlik, rasmiyatchilik va befarq munosabatda bulish xolatlariga yul quyganlik uchun javobgarlikning mukarrarligini ta’minlash, shuningdek, bo`zilgan xuquqlarni tiklashning barcha zarur choralarini kurish uchun zarur tashkiliy va xuquqiy asoslarning yaratilishi mamlakatimizda fuqarolarning xuquq va erkinliklari xamda qonuniy manfaatlari kafolatlarini kuchaytiradi, axolining adolat qaror topishiga bulgan ishonchini mustaxkamlaydi, amaldagi qonunchilikka xurmati oshishiga xizmat qiladi.

Sud, xuquqni muxofaza qiluvchi va nazorat etuvchi organlar faoliyatida fuqarolarning xuquq va erkinliklarini ishonchli ximoya qilish kafolatlarini ta’minlash. Fuqarolarning xuquq va erkinliklarini ishonchli ximoya qilish demokratik davlatni barpo etishdek ezgu maqsadni o`z oldiga kuygan xar kanday davlatning asosiy vazifalaridan biridir. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 44-moddasida fuqarolarning odil sudlovga bulgan ajralmas konstitutsiyaviy xuquqi mustaxkamlab kuyilgan. Unga kura, xar bir shaxe uchun o`z xuquq va erkinliklarini sud orqali ximoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining gayriqonuniy xatti-xarakatlari ustidan sudga shikoyat qilish xuquqi kafolatlangan.

Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab fuqarolarning sud ximoyasida bulish xuquqini ruyobga chikarishga karatilgan keng kulamdagi isloxotlar amalga oshirildi. Bu borada 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan «Sudlar to`g`risida»gi va 1995 yil 30 avgustda qabul qilingan «Fuqarolarning xuquq va erkinliklarini bo`zadigan xatti-xarakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to`g`risida»gi Qonunlar xamda sud ishlarini yuritishga doyr yangi protsessual qonunchilikning qabul qilingani fuqarolarning yukorida kayd etilgan xuquqining ruyobga chiqishida katta axamiyat kasb etib kelmokda.

Bugun zamonning o`zi davlatimiz oldiga nafakat sud, shuningdek, boshka xuquqni muxofaza qiluvchi va nazorat etuvchi organlar faoliyatida xam fuqarolarning xuquq va erkinliklarini ishonchli ximoya qilish kafolatlarini yanada samarali ta’minlash vazifasini kuchaytirish talabini kuymovda.

Jumladan, davlat siyosatining asosiy ustuvor yo`nalishlarini amalga oshirish buyicha sud, xuquqni muxofaza qiluvchi va nazorat organlarining muxim vazifalari sifatida jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini o`z vaqtida xal etish, murojaatlarni kurib chiqishda sansalorlik va befarq munosabatda bulish xolatlariga yul quyganlik uchun jinoiy javobgarlikkacha bulgan javobgarlikning mukarrarligini ta’minlash, shuningdek, bo`zilgan xuquqlarni tiklash buyicha barcha zarur choralarni kurish belgilangan.

O`zbekiston tarixida birinchi marotaba bunday keng kulamda, yangi formatda jamo- atchilik urtasida muxokama qilingan 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishlari buyicha Xarakatlar strategiyasida sud, xuquqni muxofaza qiluvchi va nazorat etuvchi organlar faoliyatida fuqarolarning xuquq va erkinliklarini ishonchli xlmoya qilish kafolatlarini ta’minlashga karatilgan kuyidagi chora-tadbirlar nazarda tutilgan:

Birinchidan, jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan fuqarolik ishlari buyicha sud- larga murojaat qilish jarayonida tulanadigan davlat boji mikdorini kamaytirish.

Ma’lumki, xuquqlari bo`zilgan fuqarolar adolat kutib fuqarolik ishlari buyicha sudlarga murojaat qiladilar. Ammo urnatilgan davlat boji stavkalari da’vogar jismoniy va yuridik shaxslardan katta mikdordagi davlat bojini tulashni talab etadi. Ular bunday imkoniyatga eta bulmagan takdirda ko`pincha odil sudga murojaat etishda muayyan kiyinchiliklarga duch kelishadi. Bu borada davlat bojini kamaytirishga karatilgan Vazirlar Maxkamasi qarorining istikbolda qabul qilinishi fuqarolarning o`z xuquqlarini ximoya qilishni surab sudlarga murojaat qilish imkonini yanada kengaytiradi. Pirovard natijada nizolarning sud jarayoniga kadar etib borishi ularning adolatli xal etilishiga xizmat qiladi xamda davlat va jamiyat xayotida qonun ustuvorligining amalda ta’minlanishiga erishiladi.

Ikkinchidan, elektron tartibda sud ishini yuritishning zamonaviy shakl va usullarini joriy etishga karatilgan «O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun xujjatlariga o`zgartish va kushimchalar kiritish to`g`risida»gi qonun loyixasini ishlab chiqish.

Mamlakatimizda axborot texnologiyalari va global internet tarmogining kun sayin takomil- lashib xamda ommalashib borishi odil sudlovni yuritishning elektron shakllaridan keng tarzda foydalanish sud protsessi taraflari uchun xar tomonlama kulayliklarni yaratadi.

Bu orqali odil sudlovni olib borishda samaradorlikning ortishiga va protsessual ishtirokchilar urtasida sansalorlik natijasida ortikcha xarajatlarning bartaraf etilishiga erishiladi.

Uchinchidan, sudlar faoliyatiga oid ma’lumot bilan fuqarolarni ta’minlashni nazarda tutuvchi «Sudlar to`g`risida»gi O`zbekiston Respublikasi Krnuniga o`zgartish va kushimchalar kiritish xakida»gi O`zbekiston Respublikasi qonuni loyixasini ishlab chiqish.

Qonunchilikka kiritiladigan bunday o`zgartish va kushimchalar orqali sud organ- lari faoliyati tizimiga oid ma’lumotlar xamda sud xujjatlarining oshkoraligini ta’minlash orqali sudlar faoliyatining shaffofligi ta’minlanadi. Buning natijasida xalqning sudlarga bulgan ishonchi va xurmati ortadi. Sudlarga nisbatan jazolovchi organ emas, balki inson xuquq va manfaatlarini ximoya qiluvchi organ sifatida munosabatda bulinishiga erishiladi.

Shuningdek, bu O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 29-moddasida mustaxkamlangan fuqarolarning o`zlari istagan axborotni izlash, olish va uni tarkatish singari konstitutsiyaviy xuquqlaridan sud organlari faoliyatiga nisbatan foydalanish imkoniyatini yaratadi xamda O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 30-moddasida nazarda tutilgan fuqarolarning o`z xuquq va manfaatlariga daxldor bulgan xujjatlar, qarorlar va bonщa materiallar bilan tanishib chiqish xuquqlaridan samarali tarzda foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi.

O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining 221-moddasida «jinoyat kurollari, kimga tegishliligidan kat’i nazar, musodara qilinishi kerak va tegishli muassasalarga topshiriladi yoki yuk qilib yuboriladi» degan koida mavjud.

Mazkur kodeksning 203'-moddasiga asosan, «Ashyoviy dalil deb e’tirof etilgan jinoyatga tayyorgarlik kurish yoki sodir etish uchun maxsus muljallangan, tayyorlangan yoki moslashtirilgan narsalar, shuningdek jinoiy maqsadlarga erishish uchun jinoyat sodir etish jarayonida bevosita foydalanilgan mol-mulk jinoyat kurolidir».

Yukoridagilardan kelib chiqqan kolda, jinoyat kuroli yoki ma’muriy kukukbo`zarlik predmeti sifatida mulkdan foydalanishda mulkdorning aybi bulmagan kollarda mulkni olib kuyish (vaktinchalik olib kuyishdan tashkari) va musodara qilishni takiklash maqsadga muvofiqdir.

Sud xujjatlari va boshka organlar xujjatlari ijrosi samaradorligini oshirish. Mamlakatimizda sud-xuquq soxasida amalga oshirilayotgan keng kulamdagi isloxotlar natijasida sud qarorlarini ijro etish soxasi rivojlangani va yanada tako- millashib borayotganini aloxida kayd etib utish joiz. Bu borada 2001 yil 29 avgustda O`zbekiston Respublikasi «Sud xujjatlari va boshka organlar xujjatlarini ijro etish to`g`risida»gi Qonunning qabul qilinishi mamlakatimizda sud tizimini yanada islox qilish, sudlar faoliyatini moddiy-texnik jixatdan va moliyaviy ta’minlashni tako- millashtirish, sudlar mustakilligini mustaxkamlash, shuningdek, sud qarorlarining o`z vaqtida va sifatli ijro etilishini ta’minlashda muxim axamiyat kasb etdi.

Mamlakatimizda sud qarorlarining o`z vaqtida, tulik va sifatli ijro etilishini ta’- minlash maqsadida 2009 yil 15 yanvardagi «Ijro ishi yuritish takomillashtirilishi muno- sabati bilan O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun xujjatlariga o`zgartish va kunshm- chalar kiritish to`g`risida»gi Qonuni qabul kilindi. Mazkur Qonunga asosan sud xujjatlari va boshka organlar xujjatlarini ijro etish tizimi yanada takomillashtirildi.

O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 29 dekabrdagi «O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi xo`zuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliya- tini moddiy-texnik jixdtdan va moliyaviy ta’minlash departamenti faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi GЩ-1900-son kar ori qabul qilinishi o`z navbatida sud qarorlarining so`zsiz ijro etilishini ta’minlash, O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi ko`zuridagi Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnik jixdtdan va moliyaviy ta’minlash departamenti faoliyati samarador- ligini yanada oshirish, uning kadrlar saloxdyatini mustaxkamlash, sud ijrochilarining mexnatini moddiy ragbatlantirish tizimi takomillashtirilishiga olib keldi.

Birok, sud xujjatlari va boshka organlar xujjatlari ijrosi samaradorligini oshirishda ushbu qabul qilingan normativ-xuquqiy xujjatlarni etarli deb bulmaydi. Shu boisdan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 21 oktyabrdagi «Sud- xuquq tizimini yanada islox qilish, fuqarolarning xuquq va erkinliklarini ishonchli ximoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi PF-4850-son farmonining qabul qilinishi, sud xujjatlari va boshka organlar xujjatlarini ijro etish samaradorligini oshirishda muxim urin egalladi. Mazkur farmon bilan tasdikdangan kompleks chora-tadbirlarning ettinchi ustuvor yo`nalishi «Sud xujjatlari va boshka organlar xujjatlarini ijro etish samaradorligini oshirish»ga bagishlanib, unga kura

O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik proiessual va Xujalik proiessual kodekslariga kelgusida:

davlat foydasiga mulkiy undiruvlar bilan boglik ishlarni kurib chiqishda sudya- larning da’voni ta’minlash choralarini kurish majburiyatini;

sud xal kiluv qarorining ijro etish tartibi va usulini belgilash kismida sud xal kiluv qaroriga kuyiladigan, uning tugridan-tugri amal qilishini ta’minlaydigan talablarni;

sudlar tomonidan ijro xujjatlarini yuborish muddatlarini; davlat byudjetiga undiruvlar buyicha ijro varakalarini fakat sud ijrochilariga berishni nazarda tutadigan yagona tartibni;

sud xal kiluv qarorini ijro etish usuli va tartibini tushuntirish, o`zgartirish to`g`risidagi murojaatlarni kurib chiqish, ish yuritishni tuxtatib turish, undiruvni karzdorning boshka shaxslarda turgan mol-mulkiga karatish tartibini belgilash yuli bilan ijro ishini yuritish ustidan sud nazorati mexanizmlarini (kurib chiqish muddatlari, sud tarkibi, sud muxokamasi tartibi, chikariladigan xal kiluv qarorining shakli);

sud xujjatlari ijrosini kechiktirish va bulib-bulib ijro etish asoslari va ular- ning eng ko`p muddatlarini;

kommunal karzdorlik buyicha sud buyrugini chikarish to`g`risidagi arizaga ilova kilinadigan xujjatlarning kengaytirilgan ruyxatini (karzni o`zish to`g`risidagi talab, kommunal tarmokdan o`zib kuyish dalolatnomasi, iste’molchi bilan to`zilgan shartno- ma, karzdor tomonidan e’tirof etilgan karzdorlik xisob-kitobi, kuchmas mulk egasi to`g`risidagi ma’lumotnoma va bonщalar);

xorijiy sudlar va arbitrajlarning qarorlarini e’tirof etish va ijro etishning anik protsessual tartibini (sudlovga tegishlilik, takdim etiladigan xujjatlar ruyxati, sud muxokamasi tartibi, qarorni e’tirof etish va uning ijrosini rad etish asoslari) nazarda tutuvchi o`zgartish va kushimchalar kiritish nazarda tutilmovda.

Fuqarolarning odil sudlovga tuskinliksiz erishishini ta’minlash. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq xar bir shaxsga o`z xuquq va erkin- liklarini sud orqali ximoya qilish, davlat organlarining, mansabdor shaxslarning, jamoat birlashmalarining gayriqonuniy xatti-xarakatlari ustidan shikoyat qilish xuquqi kafolatlanadi.

Xar kanday manfaatdor shaxe bo`zilgan yoki nizolashayotgan xuquqi yoxud qonun bilan kuriklanadigan manfaatlarini ximoya qilish uchun qonunda belgilangan tartibda sudga murojaat qilishga xdkli. Demak, sudlar manfaatdor shaxslarning xuquq va erkinlikla- rini ximoya qilish yuli bilan odil sudlovni amalga oshiradi.

Odil sudlovning fakat sudlar tomonidan amalga oshirilishi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida, «Sudlar to`g`risida»gi qonunda va boshka qonunlarda o`z ifodasini topgan.

Fuqarolarning odil sudlovga tuskinliksiz erishishini ta’minlash uchuy ularga kuyidagi imkoniyatlar berilishi kerak:

sud xarajatlarining ko`p bulmasligi;

sud tomonidan davlat boji tulashdan ozod qilinishi yoki ularni tulashning kechik- tirilishi;

malakali yuridik yordam olishga yul kuyilishi;

fuqarolarga sud ximoyasidan foydalanishda kulayliklar yaratish maqsadida sud idoralari xalqning yashash joylariga mumkin kadar yakinlashtirilib joylashtirilgan bulishi.

Xulosa qilib aytganda, fuqarolarning odil sudlovga tuskinliksiz erishishini ta’minlash borasida amalga oshiriladigan ishlar, o`z navbatida, sudlar faoliyatiga oid ma’lumotlar bilan fuqarolarni ta’minlashga, fuqarolarning bo`zilgan xuquq va erkinliklari xdmda qonun bilan kurivdanadigan manfaatlarining samarali ximoya qilinishiga xizmat qiladi.

85. 
    Ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xujalik qonunchiligini takomillashtirish,jinoyatchilikka qarshi kurashish va xuquq buzarliklarning oldini olish tizimini takomillashtirish.
    

Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish va libe- rallashtirish, aloxida jinoiy kilmishlarni dekriminallashtirish, jinoiy jazolar va ularni ijro etish tartibini insonparvarlashtirish. «Harakatlar strategiyasi»ning 2.3. bandida ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xujalik qonunchiligini takomillashtirish belgilangan bulib, unda ushbu qonun xujjatlariga bir qator o`zgartish va kushimchalar kiritish nazarda tutilgan. Jumladan, Jinoyat va jinoyat- protsessual qonunchiligini takomillashtirish va liberallashtirish, aloxida jinoiy kilmishlarni dekriminallashtirish, jinoiy jazolar va ularni ijro etish tartibini insonparvarlashtirish kabi muxim vazifalar belgilangan.

Mazkur vazifa doirasida inson xuquq va erkinliklarini ta’minlashning shaf- fofligi xdmda samaradorligini oshirish, iktisodiyotning rivojlanish xolati, zamonaviy talablardan, xalqaroo standartlardan kelib chiqqan xolda, shuningdek, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng jalb etishni nazarda tutgan xolda, «Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchilikni takomillashtirish buyicha 2018-2021 yillarga muljallangan Konsepsiya» loyixasini ishlab chiqish rejalashtirilgan. Unda: