Bog'liq O'zbekistonda yangi iqtisodiy siyosat va uning xususyatlari 1921-1922, 1925-29 yillardagi yer-suv
O'zbekistonda yangi iqtisodiy siyosat va uning xususyatlari 1921-1922, 1925-29 yillardagi yer-suv salohiyati. 1921yil ko'klamiga kelib Turkistonni iqtisodiy munosabatlarida keskin o'zgarishlar zarurligi ravshan bo'lib qoldi. RKP X se'zdi (1921 yil mart) ning oziq-ovqat razvradkasini oziq-ovqat solig'i bilan almashtirish to'g'risida qaror bilan bu ish boshlanib ketdi. Yangi iqtisodiy siyosat (novaya ekonomicheskaya politika NEP) degan tamoillar tizimi vujudga keldi. TASSR da NEP ga o'tish Turkiston kompartiyasini VI se'zdida (1921yil 10-20 avgust) siyosiy jihatdan asoslanib berildi va shundan so'ng TASSR sovetlari X se'zdi qarori bilan rasmiylashtirildi. NEP ning asosi iqtisodiyot, xalq ho'jaligiga rahbarlik qilishni harbiy- kommunistik usullaridan voz kechish, ishlab chiqaruvchiga, avvalo dehqonga bir qadar erkinlik berishdan iborat edi. NEP dehqonga belgilangan oziq-ovqat solig'ini to'lagandan keyin xosilning qolgan qismiga erkin egallik qilish uni bozorda sotish va o'z xo'jaligi hamda shaxsiy ta'minoti uchun zarur narsalar sotib olishi imkoniyatini berdi. Shaharda xususiy tadbirkorlikni rivojlanish maqsadlarida o'rtacha va mayda korxonalar, savdo shoxobchalari, tomosha muassalari va boshqalar ijaraga berildi. Xususiy kopital bilan aksionerlik jamiatlari tuzishga, ishchi kuchini yollashga ruxsat berildi va xokazo. Bunday yangi sharoitlarda soliq siyosatiga hal qiluvchi ahamiyat berildi. Xo'jalik mexanizmi, byudjet, pul xo'jaligi, o'lkalararo aloqalar qaytadan tuzildi. Biroq paxtaga davlat manapoliyasi 1920 yil boshigacha saqlanib qolindi. Irrigatsiya ishlarini mablag' bilan ta'minlash manbalari esa belgilanmagandi, shunga ko'ra bu o'rinda moddiy jihatdan bevosita rag'batlantirmaydigan usul- suv majburiyati davom etaverdi. Suv munosabat bilan paxtachilikdagi tanazul 2 yil atrofida davom etdi. O'zbek qishlog'ini rivojlantirishda 20 yilning o'rtalariga kelib o'zbek dehqonlariga bir qancha erkinliklar berilgan bo'lsada, agrar masalasi hamon keskin bo'lib qolmoqda edi. 1925 yil respublika xo'jaliklarining deyarli 10% i ekin eka olmas edi. O'zbek qishloqlarining ko'pchiligi kam yerli yoki yersiz bo'lib qolaverdi. Agrotexnika va sug'orish tizimining junligi, bularni yaxshilashga mablag'larning yetishmasligi yangi yerlarni tezlik bilan o'zlashtirishga imkon bermasdi, bu narsa yer masalasining keskinlashuviga olib keldi. 20 yillarning o'rtalariga kelib O'zbekistonda ekin maydonlarining 3 qismidan ko'prog'i boylar va quloqlar tasarrufida edi. O'zbek qishlog'i asosan qishloqlardan iborat bo'lib qolaverdi, o'rta hol xo'jaliklar 2-3 baravar kam edi. Keng ko'lamda yerni qayta taqsimlash ishini o'tkazmasdan turib respublika qishloq xo'jaligida tovar mun-tlari va ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish mmkin emasligi tamomila aniq-ravshan bo'lib qoldi. O'zbek qishloqni qayta tuzishga doir asosiy chora-tadbirlarning biri 1925-1929 yillarda yer-suv islohoti bo'ldi. Bu islohotdan asosiy maqsad “pomeshchik toifa” degan xo'jaliklarni tugatish, kambag'allar soni-kamaytirish va yerdan foydalanishda feodal-patriarxal tuzum qoldiqlarini yengish niyatida yer, suv va boshqa ishlab chiqarish vositalarini 20 yillarning boshlarida joriy etilgan iqtisodiy siyosat O'zbekistonda ham jonlanishga olib keldi, lekin 20 yillarning oxiriga kelib bu siyosat o'z mohiyatini yo'qota boshladi, 1929 yilda batamom bekor qilindi. Erkin savdo, xususiy tadbirkorlikka chek qo'yildi. Xo'jalik maxsulotlarining narxi tushurilishi oziq-ovqat muammosini keltirib chiqardi. O'zbekistonda mustamlakachiligining zaruriy sharti sifatida sanoatlashtirish siyosatini amalga oshirish boshlandi. Sanoatlashtirishning dastlabki paytlarida kichik suv elektrostansiyalari, qishloq xo'jalik, paxtachilikka asoslangan xom-ashyo qayta ishlanadigan korxonalar ishga tushirildi. Bu siyosat O'zbekiston uchun og'ir keldi. Markaz tomonidan O'zbekistonning yer osti va yer usti boyliklari talon-taroj qilinadi, arzon ishchi kuchidan foydalanib o'lkadan sof foyda olish harakatida bo'ldi. Bu siyosat ayniqsa millionlab dexqonlar tomonidan amalga oshirildi. Qishloqdan o'tkazilgan kalxozlashtirish siyosati maqsadlari uchun qo'l keldi. 30 yillarning boshlarida kambag'allar, katta chorva mollari egalaridan majburan tortib olindi va umumlashtirildi. 30 yillarda ocharchilik boshlandi. Reja topshiriqlari markazdan berilar, o'lkani o'ziga xos demografik xolati axolini turmush
