O'zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish

I.BOB. O'zbekistonda moliya tizimini yanada takomillashtirish


Moliyaning mavjudligi tovar-pul munosabatlari va qiymat qonunlarining amal qilishi bilan belgilanadi.
Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi;
Davlatlarning paydo bo‘lishi.
Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi;
Davlatlarning paydo bo‘lishi bilan moliyaning paydo bo‘lishini obyektiv shart sharoitlari davlatlar jamiyat iqtisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bo‘lgan funksiyalarda namoyon bo‘ladi.
Davlatlarning iqtisodiy roli jamiyat iqtisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarining islox qilish, institutsional o‘zgarishlar, iqtisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik me’yorlarini ta’minlashdan iboratdir.
Davlatning iqtisodiy roli uning qo‘yidagi: tartibga solish, qayta taqsimlash, ijtimoiy, nazorat funkitsyalarida namoyon bo‘ladi.
Tartibga solish funksiyasi: Davlat amal qilishi zarur bo‘lgan shunday sohalar mavjudki ularni to‘laqonli amal qilishida davlat bosh pozitsiyada bo‘ladi (masalan mudofaa, ijtimoiy ximoya tizimlari va boshqalar). Davlat turli xil institutsional tizimlar vositasida iqtisodiy siyosatni amalga oshiradi. Tartibga solish sohalari: Davlat moliyasi, pul muomalasi, naqdpulsiz hisob kitoblar, valyuta kurslari, iqtisodiy xavfsizli va boshqalar.
+ayta taqsimlash funksiyasi. Yaratilgan milliy daromad ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida qayta taqsimlashning obyekti hisoblanadi. Bunday qayta taqsimlanishining mexanizmi sifatida soliq va budjet tizimi hisoblanadi.
Ijtimoiy funksiyasi. Utish davrining asosiy muammosi hisoblanuvchi ijtimoiy ximoya tizimlarini shakllantirish va aholining kam ta’minlangan qatlamini ximoya qilish davlatning asosiy funksiyasi hisoblanadi. Bu funksiyaning amal qilish mexanizmi: ijtimoiy transfertlar tizimi, Respublika va mahalliy darajadagi ijtimoiy dasturlar, adresli ijtimoiy yordamlar.
Davlatning iqtisodiy roli va funksiyasi ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni tartibga solishning moliyaviy siyosatini va moliyaviy usullarini aniqlab beradi.
Tovar pul munosabatlarining mavjudligi.
Har qanday pul munosabatlari ham moliyaviy munosabatlar tarkibiga kiritilmaydi. Masalan, bank kreditlarini olish va uni qaytarish jarayoni, kreditorlik qarzlarini to‘lash jarayonidagi pul munosabatlari moliyaviy munosabatlar kategoriyasiga kiritilmaydi. Moliyaviy munosabatlari kategoriyasi mazmunini aniqlovchi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonidagi pul munosabatlar qo‘yidagilardan iborat:
Korxonalar tayyor mahsulotni sotuv qilish natijasida pul tushumlariga ega bo‘ladi. Pul tushumlarini birlamchi va qayta taqsimlash natijasida qiymat taqsimot jarayoni sodir bo‘ladi.
Moliya mohiyatiga va tashqi paydo bo‘lish shakllariga egadir. Moliyaning mohiyati deganda alohida qiymat kategoriyasi sifatida moliyaning ichki mohiyatini namoyon bo‘lishi tushuniladi. Moliyaning mohiyati va paydo bo‘lish shakllari o‘zaro bo\likdir.
Masalan, 1995 yildan xo‘jalik subyektlarining davlat budjeti bilan o‘zaro munosabatlarida foydani taqsimlanishining davlat budjeti daromadlariga foydadan ajratma shakliga o‘tildi. Xo‘jalik islohotlari sharoitida bu munosabatlar 3 shaklda namoyon bo‘ldi ya’ni: ishlab chiqarish fondlariga ajratmalar, Fiksirlangan (renta) to‘lovlari; foydaning erkin qoldi\idan budjetga badallar.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida esa bu munosabatlar soliqlar vositasida amalga oshiriladi.
Yuqoridagilarga asoslangan holda shuni ta’qidlash joizki, moliyaning iqtisodiy mohiyati masalasi mazkur kategoriyaning ichki mazmunini aniqlovchi 2 nazariya amal qiladi:
1. Taqsimlash nazariyasi tarafdorlari.
2.Takror ishlab chiqarish nazariyasi tarafdorlari.
Taqsimlash nazariyasi tarafdorlari tasdiqlaydiki, moliya ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining 2 boskichida paydo bo‘ladi, ya’ni yalpi ichki mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida vujudga keladi.
Takror ishlab chiqarish nazariyasi tarafdorlari esa moliya takror ishlab chiqarish kategoriyasi sifatida takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida namoyon bo‘ladi deb ta’kidlaydilar.
Iqtisodiy qonunlarning amal qilishi.
Asosiy iqtisodiy qonunlar: qiymat qonuni, pul muomalasi qonuni, talab va taklif qonuni.
+iymat qonuni. Tovar qiymati uni shakllantirish jarayonida sarflangan abstrakt va konkret mehnat bilan belgilanadi.
Pul muomalasi qonuni. Muomaladagi pullarning umumiy miqdoriga pulning aylanish tezligi teskari proporsional, ishlab chiqarilgan tovarlar miqdori va ularning bahosiga to‘\ri proporsional.
Moliyaning asosiy funksiyalari.
Moliyaning mohiyati uning funksiyalarida namoyon bo‘ladi.
Funksiya obyekt ichki mohiyatining konkret shaklini namoyon bo‘lish jarayonidir.
Moliyaning funksiyalari yuzasidan iqtisodchi olimlarning o‘rtasida qatori bahsli holatlar mavjud.
Bir qator taniqli moliyachilar moliyaning 3ta funksiyasi mavjudligini e’tirof etishadi.
A.M. Birman moliyaning qo‘yidagi funksiyalari mavjudligini e’tirof etadi:

1. 
   Xo‘jalik yuritish jarayonini pul mabla\lari bilan ta’minlash;
   
2. 
   Nazorat
   
3. 
   Taqsimlash.
   

1. 
   A.M. Aleksandrov va E.A. Voznesenskiy tasdiqlaydiki moliya quyidagi funksiyalarni bajaradi:
   
2. 
   Pul fondlarini shakllantirish.
   
3. 
   Shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish
   
4. 
   Nazorat.
   

I.T. Balabanovning fikriga ko‘ra bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaning taqsimlash funksiyasi o‘zining mazmunini yukotadi.
Iqtisodchi V.M. Rodionovaning fikriga ko‘ra moliya taqsimlash va nazorat funksiyalarni bajaradi.
Hozirgi sharoitda O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlar moliyaning taqsimlash va nazorat qilish funksiyalarini bajarishini e’tirof etishadi.
Iqtisodiy subyektlarning asosiy manfati foyda olish hisoblanadi.
Foyda markazlashtirilmagan pul fondlarining asosiy moliyaviy manbai hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning ko‘p ukladli shakllarini paydo bo‘lishi va bozor iqtisodiyotining amal qilishi to‘liq iqtisodiy mustaqillikni ta’minlovchi demokratik tizimni shakllantirishni obyektiv zarur qilib kuyadi. Bunday sharoitda iqtisodiy subyektlar faoliyatining moliyaviy natijalari ya’ni tadbirkorlik foydasini taqsimlash ular tomonidan qabul qilinadigan moliyaviy qarorlarga bo\liqdir.
Savol tu\iladi. Turli darajadagi ko‘p sonli fondlarni shakllantirishning asosiy moliyaviy manbalari nima hisoblanadi.
Albatta bunda makrodarajada yalpi ichki mahsulot. Yalpi ichki mahsulotni taqsimlash jarayoni turli xil moliyaviy instrumentlar: meyorlar, stavkalar, ta’riflar, ajratmalar va boshqa moliyaviy instrumentlar vositasida amalga oshiriladi.
Mikrodarajada esa uning manbai korxonalar pul daromadlari va jam\armalari hisoblanadi.
Moliyaning nazorat funksiyasi- bu obektiv amal qiluvchi pul munosabatlari jarayonlarini nazorat qilishdir.
Moliyaning nazorat funksiyasining obyekti bo‘lib xo‘jalik sub’ktlari faoliyatining moliyaviy natijalari hisoblanadi.
Moliyaviy nazorat o‘tkazuvchi subyektlar nuqtai nazaridan moliyaviy nazorat qo‘yidagi turlarga ajratiladi:
Moliyaning boshqa qiymat kategoriyalari: pul, kredit, mehnatga to‘lovlar fondi, baho va boshqalardan farkli tomoni uni davlatlarni amal qilishi bilan bevosita bo\likligi hisoblanadi.
2. Moliya tizimi- moliyaviy munosabatlarning turli sohalarini o‘z ichiga olib, har kaysi sohalar pul mabla\lari fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
Moliya tizimining asosiy funksiyalari qo‘yidagilardan iboratdir:

1. 
   Rejalashtirish funksiyasi.
   
2. 
   Tashkillashtirish funksiyasi.
   
3. 
   Ra\batlantirish funksiyasi.
   
4. 
   Nazorat
   

Moliya tizimining bu\inlarga ajratilishi har kaysi bu\inlarning vazifalaridan kelib chiqadi. Shuningdek yuqoridagilardan kurinib turibdiki moliya tizimining bu\inlar mamlakat miyosida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish bilan bo\liqdir.
Hozirgi sharoitda ayrim iqtisodchi olimlar tomonidan moliya tizimining muhim bu\inlaridan biri sifatida aholi moliyasini alohida ko‘rib utadilar. Ularning fikrlariga ko‘ra YAIMni taqsimlanishi jarayonida aholi iqtisodiy subyekt sifatida katnashadi va yirik miyosida pul jam\armalariga ega bo‘ladi. Bunday jam\armalar hozirgi sharoitda nafaqat bank tizimi uchun muhim moliyaviy biznes balki iqtisodiyotdagi yalpi investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biriga aylanmokda.
Umumdavlat moliyasi korxonalar moliyasi bilan bevosita bo\liqdir. Chunki bir tomondan budjet daromadlarini asosiy manbalaridan biri moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratiladigan milliy daromad hisoblanadi. Shuningdek korxonalar mikyosidagi kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni nafaqat korxonalarning xususiy mabla\lari hisobiga balki qarz mabla\lari hisobiga ham amalga oshiriladi. Chunonchi, bunday mabla\lar tarkibida budjet mabla\lari ham mavjuddir.
Budjet davlat moliyasini asosiy bo‘\ini hisoblanadi. Chunki budjet orqali YAIMning taxminan 30-35%i qayta taqsimlanadi. Davlat budjet orqali yirik miqdordagi pul mabla\lariga ega bo‘ladi. Bunday pul mabla\lari orqali davlat o‘zining jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy vazifalarini amalga oshiradi. Chunonchi, kuchli ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda budjet asosiy rol o‘ynaydi. 2002 yilda umumiy budjet harajatlarining 40,27% i ijtimoiy madaniy tadbirlarga yunaltirilishi rejalashtirilgan. Shuningdek aholini ijtimoiy ximoya qilish tadbirlari uchun jami budjet harajatlarining 7,495%i sarflanishi rejalashtirilgan.
Mazkur ko‘rsatkichlar budjetning ijtimoiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishdagi ahamiyatini yuqori ekanligini tasdiqlaydi.
Aksariyat iqtisodchilar tomonidan su\urta munosabatlari moliya tizimining asosiy bu\inlari sifatida ko‘rib utiladi.
Su\urta munosabatlari- unda katnashuvchi subyektlar o‘rtasidagi xo‘jalik subyektlari iqtisodiy faoliyati natijasida vujudga keluvchi extimolli zararlarni koplash yoki su\urta holatlarini sodir bo‘lishi okibatlari bilan bo\lik uy xo‘jaliklari yuqotishlarini tenglashtirish uchun muljallangan su\urta fondiga maqsadli badallar hisobiga alohida pul fondlarini shakllantirish bo‘yicha qayta taqsimlash munosabatlari majmuasidir.
Su\urtaning qo‘yidagi turlari mavjud:

1. 
   Ijtimoiy sug’urta.
   
2. 
   Mulkiy sug’urta.
   
3. 
   Shaxsiy sug’urta.
   
4. 
   Javobgarlik sug’urta.
   
5. 
   Tavakkalchilik sug’urta.
   

Ijtimoiy su\urta munosabatlarining obyekti- fukarolarning daromadlari hisoblanadi. Shaxsiy su\urtada- fukarolarning xayoti, so\ligi va mehnat qobiliyati hisoblanadi. Ijtimoiy va shaxsiy su\urta yirikrok tarmoqda birlashtirilishi mumkin ya’ni uy xo‘jaligi daromadlarini su\urtalash. Javobgarlik su\urtasida obyekt sifatida su\urtalanuvchining mahsulot yetkazib berish bo‘yicha shartnoma shartlarini bajarish, kreditorlar qarzlarini qaytarish va boshqalar hisoblanadi. Tavakkalchilik su\urtasi yoki tadbirkorlik xatarlari su\urtasida foyda olinmaslik va qurilishi mumkin bo‘ladigan zarar hisoblanadi.