O’zbekistonda ma’naviyat va ma’rifat -davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi. Reja: Ma‟naviyat va ma‟rifat – davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi

151
2. Mustaqillik yillarida tarixiy xotira, moddiy va ma‟naviy merosimizning
tiklanishi.
O’tgan asrning 70-80-yillarida o’zbek xalqi azaldan ardoqlab, avaylab-asrab kelgan milliy urf-odat, an‘ana, qadriyatlar, ayniqsa, milliy bayramlarga qarshi sobiq markazning asossiz kurashi
boshlandi, ko’plab milliy marosimlar cheklandi. Natijada, avvallari nishonlangan Hosil bayrami, Qovun sayli, Gul bayrami va boshqa xalq bayramlari unutilib, Navro’z bayrami ta‘qiqlab qo’yildi.
O’zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov o’z faoliyatining dastlabki kunlaridan
boshlab jamiyatni ma‘naviy poklantirish, milliy madaniyatlarning o’zaro uyg’un rivojlanishiga erishish
, xalqimizning an‘ana, urf-odat va qadriyatlari, marosimlarini tiklashga alohida e‘tibor bera boshladi.
Mustaqil O’zbekistonning kuch-qudrati manbai xalqimizning umuminsoniy qadriyatlariga
sodiqligidadir, deb ta‟kidlagan edi Islom Karimov. Xalqimiz adolat, tenglik, ahil qo’shnichilik va
insonparvarlikning nozik kurtaklarini asrlar osha avaylab-asrab kelmoqda. O’zbekistonni
yangilashning oliy maqsadi – ana shu an‟analarni qayta tiklash, ularga yangi mazmun
bag’ishlash, zaminimizda tinchlik va demokratiya, farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va har
bir kishini kamol toptirishga erishish uchun zarur shart-sharoit yaratishdir” (Karimov I.A.
Istiqlol va ma‟naviyat. -T.: O’zbekiston, 1994. B. 5).
Bugungi kunda ijtimoiy hayotda yuz berayotgan tub o’zgarishlar xalqimizda o’zligini anglash tuyg’usini, milliy taraqqiyotdan manfaatdorlik hissini kuchaytirmoqda. Bu holat
xalqimizning milliy qadriyatlari, madaniy va ma‘naviy boyligini qayta mushohada etishni, ularning mohiyatini yanada chuqur anglashni taqozo qilmoqda. 1990 yil 2 maydagi Prezident Farmoni bilan mamlakatimizda Navro’z an‘anaviy bayrami
qayta tiklandi, tarixiy haqiqat va adolat qaror topdi. Navro’zning xalqimiz tomonidan keng nishonlanishining o’ziga xos mohiyati va ahamiyati ochib berildi. Navro’z kunlari tabiatda yuz berayotgan uyg’onish-yangilanish jarayoni insonlar hayotidagi o’zgarishlar bilan uyg’unlashib
ketadi, san‘atkorlar qo’shiq va kuylarida yurt ravnaqi uchun sidqidildan mehnat qilayotgan
xalqimizni, turli millat va elat vakillari o’rtasida tobora mustahkamlanib borayotgan do’stlik va
o’zaro hamkorlikni, eng muhimi, baynalmilalchilik ruhini keng tarannum etadilar.
Navro’z nafaqat o’zbeklarning, balki jannatmakon diyorimizda yashayotgan jamiki millat va elat vakillarining ham ardoqli, sevimli bayramiga aylandi.
Navro’z kabi Mehrjon, Hosil bayrami, Qovun sayli va boshqa xalq bayramlari, sportning
milliy turlari hamda tarixiy xalq o’yinlaridan keng foydalanilgan holda badiiy-sport bayramlarining tiklanishi fuqarolarimiz, ayniqsa, yoshlarimiz dunyoqarashi e‘tiqodini shakllantirishda, ularda ona zaminga mehr-muhabbat tuyg’ularini uyg’otish, suvni tejab-tergab sarflash, tabiatni, uning yer osti va yer usti boyliklarini asrash, bobodehqon mehnatini e‘zozlash,
xullas, o’lkamizdagi jamiki jonzot va go’zalliklarni asrab-avaylash ruhida tarbiyalashda muhim omil hisoblanadi. Bularning barchasi, pirovard natijada, mamlakat boyligining ortishi, demakki, xalqimiz turmush farovonligining yuksalishi uchun xizmat qiladi. 1992 yil 7 martda Prezident Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Din ishlari bo’yicha qo’mita tashkil etildi. Bu bilan mamlakatimiz ahlining diniy e‘tiqodi erkinligiga kafolat berildi. Diniy-axloqiy mavzuda ko’plab kitoblar chop etildi, bu xayrli ish
davom etmoqda. Respublikamiz rahbariyati kishilar ma‘naviy kamolotida islom dinining katta
ahamiyat kasb etayotganini inobatga olib, diniy tashkilotlarning erkin faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit yaratib berdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1999 yil 7 apreldagi Farmoniga binoan Toshkent Islom Universiteti tashkil etildi. Endilikda Xalqaro Islom tadqiqotlar
markazi va Toshkent Islom Universiteti samarali faoliyat ko’rsatmoqda. Qadim zamonlardayoq yurtimizda din erkinligi mavjud bo’lgan. Zardushtiylar, buddiylar,
moniylar, musulmonlar va boshqa diniy e‘tiqoddagilar inoqlikda yashagan, tenglik, erkinlik
g’oyalariga amal qilingan. Xalqimiz ma‘naviy jihatdan ko’pgina afzalliklarga ega bo’lgan islom dinini qadrlaydi. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy islom dini ta‘limotida Qur‘oni Karimdan keyingi asosiy manba hisoblanuvchi Al-Jomi‟ as-Sahih” nomli asar yaratib, islom dinini
152 boyitdi. Bobokalonlarimiz Imom Abu Mansur al-Moturidiy, shayxulislom Burhoniddin alMarg’inoniy, Bahouddin Naqshband, Imom at-Termiziy, Xo’ja Ahmad Yassaviylar insonni
ma‘naviy yetuklikka chorlovchi diniy, axloqiy va huquqiy hikmatlarning ijodkoridirlar. Qaramlik davrida tahqirlangan diniy qadriyatlarimiz mustaqillik nuri bilan qayta tiklandi, islomshunos allomalarimizning ulug’ nomi o’z o’rniga qo’yildi. 1993-yil 16-sentabrda Buxoroda mashhur shayx Bahouddin Naqshband tavalludining 675
yilligi tantanalari bo’lib o’tdi. Yubiley munosabati bilan Buxorodagi Naqshband nomi bilan bog’liq bo’lgan tarixiy yodgorliklar qaytadan tiklandi, uning ijodiga bag’ishlangan qator risolalar chop etildi. 1998-yil 23-oktabrda Samarqandda buyuk mutafakkir Imom al-Buxoriy tavalludining hijriyqamariy taqvim bo’yicha 1225 yilligi nishonlandi. Shu kuni Xartang qishlog’ida Imom al-Buxoriy yodgorlik majmuyi ochildi. Yubiley munosabati bilan Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil alBuxoriyning 4 jildlik A1-Jomi‘ as-Sahih kitobining ko’p ming nusxadagi nashri o’zbek kitobxonlariga taqdim etildi. 2000-yil 16-17-noyabr kunlari Marg’ilonda islom huquqining asoschilaridan biri Burhoniddin al-Marg’inoniy tavalludining 910 yilligi, Samarqandda islomshunos olim Imom Abu Mansur al-Moturidiy tavalludining 1130 yilligi nishonlandi va ular xotirasiga bag’ishlab barpo etilgan yodgorlik majmualari ochildi. Burhoniddin al-Marg’nonyning islom huquqiga bag’ishlangan “Hidoya” kitobi nashr etildi. Shuningdek, islom olamining taniqli allomalari Imom Abu Iso at-Termiziyning 1200 yilligi, Mahmud az-Zamaxshariyning 920 yilligi, Abduxoliq
G’ijduvoniyning 900 yilligi, Najmiddin Kuhroning 850 yilligi, Xoja Ahrori Yaliy tavalludining
600 yilligi keng ko’lamda nishonlandi.
O‘zbekiston Prezidentining 1992-yil 27-martdagi farmoni bilan Ro’za-Ramazon hayitining birinchi kuni dam olish kuni deb e‘lon qilindi. Respublika musulmonlarining istak va xohishlariga
ko’ra Qurbon hayiti ham tiklandi, dam olish, bayram kuni bo’lib qoldi. O‘zbekiston Prezidentining 1990-yil 2-iyundagi Musulmonlarning Saudiya Arabistoniga Haj qilish to’g’risidagi Farmoniga
binoan O‘zbekiston xalqi tarixida birinchi marta bevosita hukumat homiyligida har yili Haj va
Umra amallarini ado etish imkoniyatlariga ega bo’ldilar. Mustaqillik yillarida 50 mingdan
o’zbekistonliklar Makka va Madinada Haj safarida bo’ldilar. Yuzlab masjidlar musulmonlarga qaytarildi, yangilari barpo etildi. Islom nuri” gazetasi chiqmoqda. Qur‘oni Karim sakkiz marta 1 mln nusxada nashr etildi. Bu tadbirlar faqat dindorlar uchun qilingan marhamatgina emas, ular aslida xalqimizning qadirniy rasm-rusum va udumlarining, qadriyatlarining tiklanishi, ajdodlar ruhining qayta uyg’onishidir. Prezidentning 1992-yil 7-martdagi farmoni bilan islom dini omilidan, uning ma‘naviy imkoniyatlaridan keng foydalanish maqsadida Respublika Vazirlar Mahkamasi huzurida Din
ishlari bo’yicha qo’mita taslikil etildi. Uning tasarrufida Xalqaro islom-tadqiqot instituti va 10 ta
madrasa faoliyat ko’rsatmoqda. Ularda 1000 dan ortiq talaba-yoshlar ta‘lim olmoqdalar. 1999- yilda tashkil etilgan Toshkent Islom universitetida (2018-yil 16-apreldan Xalqaro Islom
Akademiyasi) minglab talaba o’qimoqda. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida va 1998-yil 30-aprelda yangi tahrirda qabul qilingan “Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar
to’g’risida”gi Qonunda davlatning din va dindorlar vakillariga munosabati huquqiy jihatdan aniq belgilab berildi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev davrida ham malakatimizda vijdon erkinligining
kafolatlanishi va diniy konfessiya vakillarining hamjihatlikda faoliyat ko’rsatishlariga xizmat qiluvchi qator islohotlar davom ettirildi. 2017 yil 17 fevralda Prezident SH.Mirziyoyev Farmoni bilan Termiz shahrida Imom atTermiziy nomidagi Xalqaro Islom tadqiqot markazi tashkil etildi. 2017 yil 23 iyunda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Islom madaniyati markazini tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori (PQ-3080) qabul qilindi. 2018 yil 16 aprelda esa Diniy-ma‘rifiy soha faoliyatini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to’g’risidagi Prezident Farmoni e‘lon qilinib, unga ko’ra Toshkent Xalqaro Islom
153 Akademiyasi va uning tarkibida Qoraqalpog’iston Respublikasi, Samarqand, Namangan va Surxondaryo mintaqaviy filiallari tashkil etildi. Tarixiy xotiraning tiklanishi. Jamiyat ma‘naviyatini yuksaltirishda tarixiy xotira, ajdodlar tarixini bilishning, milliy-axloqiy qadriyat hamda an‘analarning, o’rni va ahamiyati katta. Bironbir xalq o’z tarixini bilmay, asrlar osha yaratilgan ma‘naviy merosga tayanmay va uni yanada
rivojlantirmay turib o’z kelajagini tasavvur eta olmaydi. Shu boisdan mustabid tuzum davrida
soxtalashtirilgan xalqimiz tarixini xolisona, haqqoniy yoritish, barcha o’quv maskanlarida Vatan
tarixini o’qitish borasida muhim tadbirlar amalga oshirildi. 1996-yilda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi qoshida “ O’zbekistonning yangi tarix markazi” tashkil etildi.
O‘zbek xalqi va O‘zbek davlatchiligi tarixini, tariximizning boshqa sahifalarini xolisona ilmiy asosda yoritish vazifalari Prezident I. Karimovning bir guruh tarixchilar bilan 1998-yil iyun
oyida bo’lgan suhbatida, Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyulda qabul qilingan “
O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish
to’g’risida“gi Qarorida belgilab berildi.
Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini yoritish va o’rganish masalalari partiyaviylik, sinfiylik yondashuvlaridan, hukmron kommunistik mafkuraga xizmatkor bo’lishdan xalos etildi.
Necha 10 yillar davomida buzib ko’rsatilgan yoki so’z ochilmay kelgan tarixiy voqealarni xolislik,
tarixiylik, haqqoniylik tamoyillari asosida yoritilgan qator ilmiy asarlar, darsliklar va o’quv adabiyotlari yaratildi.
Ma‘lumki, mustabid sovet tuzumi davrida mamlakatimiz hududida yashab, ijod etgan
o’nlab, yuzlab olimu mutafakkirlar ma‘naviy-ilmiy merosi ta‘qib ostiga olingan edi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq mazkur madaniy merosni tiklash va uni xalqqa yetkazish
bo’yicha jiddiy ishlar amalga oshirildi. Ayniqsa, 1991 yilning Alisher Navoiy yili deb e‘lon qilinishi katta ijtimoiy-madaniy ahamiyat kasb etdi. Shuningdek, 1994 yilda ulug’ olim va davlat arbobi Mirzo Ulug’bekning 600 yilligi keng nishonlandi, 1996 yil mashhur sarkarda, davlat arbobi Amir Temur nomi bilan bog’landi. Shuningdek, Ahmad al-Farg’oniyning 1200 yilligi, afsonaviy sarkarda Jaloliddin Manguberdining 800 yilligi, Alpomish dostonining 1000 yilligi, Islom olamining donishmandlari Abu Iso at-Termiziyning 1200 yilligi, Imom Buxoriy tavalludining 1225 yilligi, Imom Abu Mansur Moturudiyning 1130 yilligi, Mahmud az-Zamahshariyning 920 yilligi, Najmiddin Kubroning 850 yilligi, Burxoniddin Marg’inoniyning 910 yilligi, Bahouddin Naqshbandning 675 yilligi, Xo’ja Ahror Valiyning 600 yilligi keng nishonlandi.
Ta‘kidlash lozimki, yurtimizdan yetishib chiqqan va o’zining ulkan ilmiy, madaniy merosi
bilan jahon sivilizatsiyasiga ijobiy ta‘sir o’tkazgan alloma, mutafakkirlarimizga ehtirom ko’rsatish
g’oyat savobli ishdir. Istilol yillarida buyuk allomalarimiz merosini o’zbek tiliga o’girish ishlari amalga oshirildi. Bu jarayonning muvaffaqiyatli kechishi uchun Oltin meros xalqaro xayriya jamg’armasi tashkil etildi. Xorazmda Ma‘mun akademiyasi qayta tiklandi. Shuningdek, 2008 yilda Samarqand shahrida Imom al-Buxoriy xalqaro markazi faoliyat boshladi. 1997-yilda Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligi, 2004-yilda Qarshi (Naxshab) shahrining 2700 yilligi, 2007-yilda Samarqand shahrining 2750 yilligi va Marg’ilon shahrining 2000 yilligi, 2002-yilda Termiz shahrining 2500 yilligi va Shahrisabz shahrining 2700 yilligi nishonlandi. 2009-yil 1-sentabrda O‘zbekiston anjumanar saroyida Toshkent shahrining 2200 yilligiga
bag‘ishlangan majlis bo‘lib o‘tdi. I.Karimov Toshkent shahriga Mustaqillik ordenini topshirdi.
Vatanimiz ozodligi yo‘lida shahid ketgan Abdulla Qodiriy, Ch o’lpon, Fitrat, Usmon Nosir va boshqa xalq jigarbandlarining nomi, izzat-ikromi, hurmati o’z joyiga qo’yildi, asarlari nashr etildi. Prezident I. Karimov tashabbusi bilan Toshkent shahrining Bo’zsuv kanali bo’yida qatag’on davri qurbonlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida “Shahidlar xotirasi” yodgorlik majmuyi bunyod etildi va uning ochilish marosimi 2000-yil 12-may kuni bo’lib o’tdi. Mazkur majmua qoshida “Qatag’on qurbonlari xotirasi” muzeyi qurilib, 2002-yil 27-avgust kuni foydaianishga topshirildi.
154 Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyining mustamlakachilik davrining ayanchli sahifalari aks ettirilgan lavhalar bilan tanishib, quloqlashtirish oqibatida 60 mingdan ziyod hamyurtimiz Ukraina, Shimoliy Kavkaz va olis Sibirga surgun qilinganini, XX asr boshidan 40-yillarigacha 450 ming vatandoshimizga nisbatan jinoiy ish ochilganini, paxta ishi davrida esa 25 ming kishi hibsga olinib, 4,5 mingi javobgarlikka tortilganini bilib olish mumkin. Shahidlar xotirasi yodgorlik majmuyi, Qatag’on qurbonlari xotirasi muzeyining tarixiy, siyosiy ahamiyati shundaki, u bugungi va kelgusi avlodlar uchun qaramlik davrida xalqimiz qanday ayanchli kunlarni boshidan kechirgani, mustaqillik tufayli yurtimizda adolat, shahid
ketganlarning xotirasi tiklanganligi to’g’risida tarixiy xotira, saboq bo’lib xizmat qiladi. 1999-yilda Toshkent shahrida Ikkinchi jahon urushi yillarida fashizmga qarshi Vatan ozodligi uchun jon fido etgan xalqimizning farzandlari xotirasini abadiylashtirish maqsadida
Xotira maydoni” majmuasi barpo etildi va shu yili 9-may kuni uning ochilish marosimi bo’lib
o’tdi. Respublika “Nuroniy” jamg’armasi tashabbusi bilan janglarda halok bo’lgan 400 mingga yaqin vatandoshlarimiz haqida 34 jildlik “Xotira” kitobi tayyorlandi va nashr etildi. 2020-yil 9-
mayda pandemiya shroitiga qaramasdan fashizm ustidan erishilgan g‘alabaning 75 yilligi munosabati bilan Toshkent shahrining Olmazor tumanida “Galaba bog‟i” majmuasi barpo etildi. Mamlakatimizda har yili 9-may an‘anaviy ravishda “Xotira va qadrlash kuni” sifatida nishonlanmoqda.
O’zbek xalqining milliy-madaniy merosida ma‘rifatparvar mutafakkirlarning o’rni alohida. Shuning uchun ham ularning merosini tiklashga, xalqimiz ongiga singdirishga alohida e‘tibor
berildi. Islom Karimov ta‘kidlaganidek, «Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori, Abdulla