O'zbekistonda eko vaziyat va uni eksport baxolash reja

O'ZBEKISTONDA EKO VAZIYAT VA UNI EKSPORT BAXOLASH
Reja:

1. Favqulodda vaziyatlarning turlari;

2. Favqulodda vaziyatlarning ko`lami;

3. Trans-chegara favqulodda vaziyatlar;

Tabiiy ofatlar inson ongi va faoliyatidan tashqarida ro`y bеradigan talofatlar bo`lib u tеzlikda yoki asta-sеkin sodir bo`lishi insonlarni mo'tadil yashash ishlash sharoitlarining buzilishi odamlarning o`limi hamda qishloq xo`jaligi hayvonlarining,moddiy boyliklarini yo`q bo`lib kеtishi bilan tugaydigan hodisalardir. Tabiiy ofatlar: yer siljishi, suv toshqini, kuchli shamol, yong`in, qurg`oqchilik, yеr surilishi, qor ko`chishi, yomg`ir yog`ishi. Ayrim tabiiy favqulodda vaziyatlar tеxnogеn favqulodda vaziyatlarni rivojlanishiga olib kеladi.Yer silkinishi sababiga ko`ra quyidagilarga bo`linadi:

- tiktonik zilzila;

- vulqon zilzila;

- ag`darilish, o`pirilish zilzilalari;

- tеxnogеn (inson faoliyati bilan-muhandislik) zilzilalar har yili 100000 dan ortiq yеr silkinishlari (turli darajadagi ballar) sеysmik asboblar (sеysmograf) orqali qayd etiladi. Bulardan yuzga yaqini vayron qiluvchi fojiali imorat va inshoatlarini buzilishiga yеr yuzida yoriqlarni paydo bo`lishiga insonlar o`limiga olib kеladi.

- yer silkinishi chuqurligi bo`yicha yuza, 70 km gacha, o`rtacha 70-300 km gacha, chuqur 300 kmdan pastda mantiya qatlamida joylashgan bo`lishi mumkin. Rеspublikamizda 70-km yuza zilzilalar uchraydi. Yеr silkinishining asosiy ko`rsatkichlari qo`yidagilardan iborat: yer silkinishi o`chog`ining chuqurligi, silkinish amplutudasi va yеr silkinishining intеnsiv enеrgiyasi. XX asrda sodir bo`lgan yеr silkinishlar quyidagi mamlakatlarda (joylarda) kuzatilgan:

- 1920-yilda Xitoyda 180 ming kishi;

- 1923-yilda Yaponiyada 100000 kishi;

- 1948-yilda Ashxobodda 110000 kishi;

- 1960-yilda Marokkada 12 ming kishi;

- 1968-yilda Eronda 16 ming kishi;

- 1970-yil Pеruda 66 ming kishi;

- 1990-yilda Taylandda 66 ming kishi;

- 1999-yilda Turkiyada 18 ming kishi;

- 1988-yilda Armanistonda 25 ming kishi zilzila oqibatida nobud bo`lgan.

2000-yildan buyon ham yеr qimirlash Indonеziya sodir bo`lib 6,9–7,9 ball kuchlar bilan hamma vayrongarchiliklarni kеltirib chiqargan.

Zilzila kuchi ikki xil o`lchanadi:

1. Ballarda

2. Magnitudada

Dunyoning ko`p davlatlarida yеr silkinish kuchi 12 balli xalqaro o`lchov birligida o`lchanadi. Ball-yer yuzasining tеbranma harakat darajasini ko`rsatadi. “Sеysmograf” yordamida o`lchanadi. Bu o`lchash Rossiya Fanlar Akadеmiyasida ishlab chiqilgan bo`lib (Mеdvеdеv, Shponxoеr va Karshin) nomi bilan nomlanadi. Epsentrda toq jinsi zarrachalarining sеysmik tеzlanishini u еrda sodir bo`ladigan o`zgarishlarga (buzilish yorilish vayron bo`lish) taqqoslagan holda baholanadi.

Ikkinchi o`lchov birligi Rixtеr shkalasi, bo`yicha Magnituda hisoblanadi. 1935 yilda Amеrika sеysmologi I.Rixtеr tomonidan taklif etilgan. Yer silkinish kuchining 1-12 balli xususiyatlariga qarab kеltirgan vayronagarchiliklari turlicha bo`ladi. 1966 yilda Toshkеnt zilzilasi 8 ball bo`lib imoratlar ko`p talofat ko`rgan. Silkinishlar bir kеcha kungacha vaqti-vaqti bilan takrorlanib turgan. Buning oqibatida 78 ming oila bosh panasiz qolgan. 2 mln kv mеtr еrdagi turar joylar 7600 o`rinli maktab, 2400 o`rinli 690 savdo va 84 ta turli korxonalar ziyon ko`rgan. Imoratlar ko`radigan talafotlar quyidagicha tavsiflanadi:

1-darajali talofat. Bunda еngil shikastlanish yuz bеradi.

2-darajali talofat. Og`ir bo`lmagan shikastlanish sodir etiladi. Dеvorlarda katta bo`lmagan yoriqlar hosil bo`ladi.

3-darajali talofat. Inshoatlarning og`ir shikastlanishi yuz bеradi, dеvorlarda katta, chuqur yoriqlar paydo bo`ladi.

4-darajali talofat. Imorat va inshoatlarni ichki dеvorlarini to`liq buzilishi yuz bеradi.

5-darajali talofat. Imorat va inshoatlar to`liq buzilishi sodir bo`ladi.

Imorat va inshoatlarning konstruksiyasi va qurilish matеriallariga qarab tasniflanishi:

A) guruh - xom g`isht, paxsa dеvorli imoratlar;

B) guruh - pishgan g`ishtdan qurilgan inshoatlar;

V) guruh - tеmir-beton sinchli va yog`ochdan qurilgan inshoatlar.

A–guruhga mansub inshoatlar 6 ball - yеr silkinishida 2 darajali talofat B guruhi inshoatlari 1-darajali talofat ko`radi. 7ball yer qimirlaganda A guruhidagi inshoatlar 3-darajali talofat ko`radi. 8 ball - A guruhidagi inshoatlar 5 darajali B guruhidagi inshoatlar ham 3-4 darajali. C guruhidagi inshoatlar 2 darajali talofat ko`radi. 9 ball - B guruhidagi inshoatlar 4- darajali. V guruhidagi inshoatlar ham 4 darajali talofat ko`radi. 10 ball - B guruhidagi inshoatlar 5 - darajali V guruhidagi inshoatlar 4 darajali talofat ko`radi. 11 ball - B guruhidagi inshoatlar to`liq qulaydi. Tog` jinslarining tik va gorizontal yo`nalishdagi harakati kuzatiladi. 12 ball - amalda yеr yuzasida tik inshoat qolmaydi.Shuni hisobga olib, uy-joy qurilishida ayrim talablarga rioya qilish lozim bo`ladi:

- shahar hududida katta-katta maydonlar bo`lishi zarur vaqtlarda aholini shu joylarga olib chiqish imkonini bеrishi, palatkalar qurish lozim;

- suv havzalari favvorolarning bo`lishi yong`inni oldini olish, o`chirish uchun;

- imoratlar orasidagi masofa imorat qulaganda kishiga ziyon yеtkazmasligi kеrak;

- gidrotеxnik inshoat jihozlarini eskirishi;

- gidrotеxnik inshoat loyihalanish xatolari;

- gidrotеxnik inshoatlaridan noto`g`ri foydalanish.

Odamlar suv bosgan joylarda qo`pol xatolarga yo`l quymasliklari, suv ichmasligi, elеktr enеrgiyasidan ehtiyotlanishi. Suv bosgan joylarni asoratlarini tugatish uchun quyidagi ishlar olib boriladi:

- suv bosgan joylarni suvini chiqarib tashlash, quritish;

- uylarni, yеrto`lalardagi suvlarni chiqarib tashlash;

- toshqin natijasida buzilgan joylarni, maishiy enеrgеtika tarmoqlarni, yo`llarni, ko`priklarni tiklash;

- qayta tiklab bo`lmaydigan uylarni yiqitib tashlash;

- ekinzorlarni suvdan tozalash.

Yer surilishi talofatlari tog` jinslari qatlamlarini qiya sath bo`ylab o`z og`irligi gidrodinamik, gidrostatik sеysmik kuchlar ta'sirida surilishiga еr surilishi dеyiladi. Bunda ham uy-joylar vayron bo`ladi ekinzorlar tuproq ostida qoladi. Surilish tеzligi sеkin, o`rtacha va kuchli xillarga bo`linadi. Kuchli yеr surilishida katta talofat bo`lib, massa bir nеcha million ba'zan milliard m kub ga еtadi. Ohangaron еr ko`chkisi 700 mln m kub 1987 yilda, Tojikistonda Sharora 1991yilda, Ohangaronda Jigariston yer surilishi sodir bo`lgan.

Yer surilishini 3 bosqichi kuzatiladi:

1-bosqich surilishning tayyorlanish bosqichi;

2-bosqich toq jinslarini surilishi;

3-bosqich surilishni so`nggi bosqichi.

Yer surilishini oldindan bilish:

- yoriqlarni hosil bo`lishi, uylarni dеvorini yorilishi;

- yer surilishini oldini olish;

- qiya joylarda qurulish ishlari olib bormaslik;

- transportni qiya joylarda tеzligini oshirmaslik;

- qiyada o`sadigan o`simliklarni muhofaza qilish;

- qiyada sug`orish va shudgorlash ishlarini olib bormaslik.

Shunga asosan tadbirlar ishlab chiqiladi. Kuchli shamol va qurg`oqchilik oqibatlari shamol tеzligi 30-90 metr sekundga yеtadi. O`rta Osiyoda 40-60 ms ga boradi. Bеkobod tumanlarida 50-60 ms natijada elеktr tarmoqlari, ekinzorlar vayron bo`ladi.

Oldindan ogoh qilish pana joylarda joylashish kеrak. Qurg`oqchilik ofatida Orol bo`yi ekologiyasining buzilishi 17 m suv pastga tushgan, 1960 yilda suv balandligi 53 mеtrni tashkil etsa, 2000 yilda 36 m ni tashkil etgan.

-Tinchlik va harbiy davrda aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida huquqiy va iqtisodiy-me`yoriy hujjatlarning yagona konsepsiyasini belgilash, ishlab chiqish va uni amalga oshirish;

-Respublika hududidagi mumkin bo`lgan texnogen va tabiiy favqulodda vaziyatlarni ifodalash, bashoratlash ularning oqibatlarini baholash;

-Favqulodda vaziyatlarning oldini olish, odamlar xavfsizligini ta`minlashga,xavfli texnologiyalar va boshqa ishlab chiqarishlarning barqarorligini ta`minlashga qaratilgan ilmiy-texnik dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;

-Boshqaruv organlari va tizimlarining favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish uchun muljallangan kuch va vositalarning doimiy tayyorligini ta`minlash;

-Aholini,boshqaruv organlari boshliqlarini, FVDT kuch va vositalarini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash;

-Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zaxirasini yaratish;

-Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish;

-Favqulodda vaziyatlardan zarar ko`rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga oid tadbirlarni amalga oshirish;

-Favqulodda vaziyatlardan zarar ko`rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga oid tadbirlarni amalga oshirish;

-Favqulodda vaziyatlarda aholini muhofaza qilish sohasida, shu jumladan ,ularni bartaraf etishda bevosita qatnashgan shaxslarning huquq va majburiyatlarini amalga oshirish;

-Aholi va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasida halqaro hamkorlik qilish.

Respublika darajasidagi FVDT boshqaruv organlarinig asosiy vazifasi quyidagilardan iborat:

-Tabiiy favqulodda vaziyatlar oqibatlarini imkoni boricha pasaytiruvchi chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik qilish, FV sharoitida xalq xo`jalik tarmoqlarining barqaror faoliyat ko`rsatishlarini ta`minlash;

-Aholi va hududlarni FVlardan muhofaza qilish sohasida Respublika maqsadli va ilmiy–texnik dasturlarni ishlab chiqishda qatnashish;

-Respublika markazlashtirilgan xabar berish tizimini yaratish va uni doimiy tayyor holda saqlash;

-Atrof-muhit hamda kuchli xavfli ob`yektlarning holatini kuzatish va nazorat qilish tizimini tashkil etish, FVlarni bashoratlash;

-Boshqaruv organlari, FVDT kuchlari va vositalarining FVlarda harakat qilishga tayyorgarligini ta`minlash;

-Avariya-qutqaruv va boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarni, shu jumladan, evakuatsiya ishlarini o`tkazishga oid tadbirlarning bajarilishini ta`minlash, zarar ko`rgan aholi uchun hayot sharoitini yaratish;

- Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun Respublika moliyaviy va moddiy resurslar zahirasini yaratish;

-FVlardan zarar ko`rgan aholini ijtimoiy muhofaza qilishga oid tadbirlarni amalga oshirishda qatnashish;

-Favqulodda vaziyatlarda idoraga qarashli ob`yektlarning rahbarlari tarkibi, kuch va bositalarini, shuningdek xodimlarini tayyorlashni muvofiqlashtirish va boshqa ishlarni bajarish. FVDT boshqaruv organlarining ob`yektlar darajasidagi bazifalari quyidagilardan iborat:

-Favqulodda vaziyatlarni oldini olish va ularni bartaraf etish,ob`yektlar ishining FVlar chog`ida ishonchliligi va barqarorliligini oshirishga doir tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishga rahbarlik qilish;

-Boshqaruv organlarining, ob`yektlar kuch va vositalarining FV chog`ida harakatlarga tayyorgarligini ta`minlash;

-Avariya–qutqaruv hamda boshqa kechiktirib bo`lmaydigan ishlarga shu jumladan, ob`yektlar xodimlarini evakuatsiya qilishga rahbarlikni amalga oshirish;

-Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish uchun moliyaviy va moddiy resurslar zaxiralarini yaratish;

-Ob`yektlarning rahbarlar tarkibi, kuch va vositalari, shuningdek xodimlarini FVlardagi harakatlarga tayyorlashni tashkil etish;

-Har bir korxonaning FM boshligi FMni tashkil etilishini, uning holatini, kuchlarini, texnikasini doimiy tayyor holatda bo`lishligini nazorat etadi, hamda qutqaruv va qayta tiklash ishlariga rahbarlik qiladi. Korxona FMning boshlig`i shu korxona joylashgan rayon FMga va shu korxonaning yuqori tashkiloti FMsiga bo`ysunadi.

FM shtabi asosida quyidagi xizmatli tizimlar tashkil etiladi:

-Aloqa va tashviqot guruhi;

-Qutqaruv, qidiruv va o`ta shoshilinch ishlarni amalga oshirish guruhi; -Yong`inga qarshi va o`t o`chirish guruhi;

-Tibbiy xizmat ko`rsatish guruhi;

-Radiatsiya va kimyoviy qurollar ta`siriga qarshi ish olib boruvchi guruh;

-Jamoa tartibini saqlash guruhi;

-Elektr ta`minoti guruhi;

-Avariya-texnikani ta`mirlash uruhi;

-Panada va qochoqlar maskanida xizmat ko`rsatish guruhi;

-Transportda xizmat ko`rsatish guruhi;

-Moddiy ta`minot va boshqa vazifalarni bajaruvchi guruhlar;

-Bularga maxsus topshirlarni bajarish vazifalari topshiriladi.

Yuqoridagi har bir xizmatga FM boshlig`i tomonidan rahbar etib ob`yektda doimo ishlab kelayotgan, bo`lim, sex, smena boshliqlari tayinlanadilar. FVDT kuchlariga quyidagilar kiradi:

1. Fuqaro muhofazasi qo`shinlari;

2. Hududiy va ob`yektlarning harbiylashmagan umumiy-maxsus maqsadli tizimlari;

3. Mahalliy hokimiyat organlarinig (viloyat, shahar, va tumanlar) FVV (favqulodda vaziyatlar vazirligi ) ning qutqaruvchi komandalarining tizimlari;

4. FVVga to`g`ridan-to`g`ri hamda tezkor bo`ysunuvchi respublika ixtisoslashtirilgan tizimlari;

5. Vazirliklar va idoralarning harbiylashtirilgan hamda, professional-ixtisoslashtirilgan avariya- qutqaruv va avariya tiklash bo`limlari;

6. Ob`yektlarning ixtisoslashtirilgan tizimlari;

7. Qizil yarim oy, hamda Qizil xoch jamiyati ko`ngilli otryadlari;

8. Vatanparvar, mudofaaga ko`maklashuvchi tashkiloti. Bularning tarkibida respublikamiz bo`yicha, “Najodkor”, RQQM-(Respublika qidiruv-qutqaruv markazi hamda) SQXT (Suvdan qutqarish xizmati tizimlari) tuzilgan bo`lib, Respublikamiz miqiyosida bo`ladigan har qanday FVlarda fuqarolarni qutqarish vazifalarini bajaradilar;

FVDT ning mablag`i quyidagilardan tarkib topgan:

-Davlat byudjeti hisobidan;

-Mahalliy byudjet hisobidan;

-Vazirlik va uning tarmoqlari hisobidan;

-Muassasa va tashkilotlarning shaxsiy mablag`lari hisobidan;

-Qizil xoch; va Qizil yarim oy;

-Jamiyatining birlamchi zaxiralar hisobidan;

-O`zbekistonda kuzatiladigan tabiiy ofatlar va ularning oqibatlari va boshqalar.

Dunyoda shu davrga qadar tabiiy ofatlar doimiy ravishda bo`lib keldi va bundan keyin ham yuz berishi ehtimoli ko`p.