O‘zbekiston zamini /2019 Tahrir hayʼati

Key words:
 typical serozem, rain-fed agriculture, fractional composition of phosphates.
Sh.A.Jo‘rayev
2-tayanch doktorant
A.J.Boirov
Q.x.f.n., 
katta ilmiy xodim
X.T.Nuriddinova
Q.x.f.f.d., (PhD)
O.I.Xolmatov
1-tayanch doktorant
Tuproqshunoslik va agrokimyo ilmiy-tadqiqot instituti
Land of Uzbekistan
Земля Узбекистана
4/2021

---

O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
73
Kirish.
Qishloq xo‘jaligida fosfordan 
foydalanishda mavjud muammolardan biri tuproqda 
fosforning kuchli fiksatsiyasi ta’sirida uning 
o‘simliklar o‘zlashtiradigan shakllari miqdorining 
kamayishi natijasida ekinlar hosildorligining 
pasayishidir.
Respublikamiz sug‘oriladigan tuproqlari 
maydonlarining 
asosiy 
qismi 
o‘simliklar 
o‘zlashtiradigan fosfor bilan juda kam va kam 
ta’minlangan guruhlarga kiradi, o‘g‘itlar fosforining 
o‘simliklar tomonidan o‘zlashtirilish koeffitsienti 
esa 10-20% ni tashkil qiladi.
Tuproqda fosforning fiksatsiyasi uning 
tuproq komponentlari bilan o‘zaro ta’siri natijasida 
yuzaga keladi. Ushbu o‘zaro ta’sir natijasida 
tuproqda fosfatlarning turli birikmalari hosil 
bo‘ladi. Qo‘llanilgan fosforli o‘g‘itlar fosforining 
juda oz qismi (15-25%) tuproq eritmasida qoladi 
va o‘simliklar tomonidan bevosita o‘zlashtiriladi, 
fosforning bir qismi tuproq qattiq fazasi yuzasiga 
adsorbsiyalanib, desorbsiya jarayonida tuproq 
eritmasiga qayta o‘tishi mumkin, katta qismi 
esa tuproq qattiq fazasiga chuqur singdirilib, 
qiyin o‘zlashtiriladigan va amaliy jihatdan 
o‘zlashtirilmaydigan shakllarga o‘tadi.
O‘zbekiston tuproqlari karbonatli va 
ishqoriy reaksiyaga (pH) ega. Karbonatli tuproqlarda 
fosforning o‘simliklar o‘zlashtiraolmaydigan 
shakllarga o‘tishining asosiy sababi ular tarkibidagi 
kalsiy karbonat fosfatlarning turli shakllarini 
adsorbsiya va cho‘ktirishidir.
Tuproq 
fosfatlarinig 
xilma-xilligi, 
transformatsiyasi jarayonlarining murakkabligi, ular 
miqdori va sifat holatining tuproq xususiyatlariga 
bog‘liq holda o‘zgarishi, ayni bir vaqtda tuproqda 
qarama-qarshi yo‘nalishlarga ega bo‘lgan 
adsorbsiya va desorbsiya jarayonlarining kechishi bu 
jarayonlarni boshqarish yo‘llarini topish maqsadida 
tuproq fosfatlarining turli birikmalari miqdorlarini 
va ularning dehqonchilik ta’sirida o‘zgarishlarini 
o‘rganishni taqozo etadi. Tadqiqotlarda qo‘llanilgan 
Ginzburg va Lebedovaning tuproq mineral 
fosfatlarining fraksiyaviy tarkibini aniqlash uslubi 
ana shu savollarga javob topishga xizmat qiladi.
Tadqiqotlarning maqsadini tipik bo‘z 
tuproqlar fosfatlari fraksiyaviy tarkibining lalmikor 
dehqonchilikda o‘zgarishlarini o‘rganish tashkil 
etdi.