|
52
sergо‗sht (gо‗sht), seryomg‗ir (yomg‗ir), serdaromad (daromad), serildiz(ildiz), serkepak (kepak),
sersut (sut), sertola (tola), serchiqit (chiqit), sermahsul (mahsul), serunum (unum ) va h.k. ser –
prefiksli modelning nafaqat sof о‗zbekcha (turkiycha) shuningdek, forscha-tojikcha, arabcha va
ruscha-baynalmilal leksik birliklardan ham sifat-terminlar yasashini alohida ta‘kidlash kerak
bо‗ladi. kam - prefiksoidli sо‗z yasovchi model kam- о‗zbek tili grammatikasiga tegishli ba‘zi bir
asarlarda qо‗shma sifatlarning birinchi komponenti tarzida baholansa, boshqa birlarida esa
prefiksoid sifatida belgilanadi. Ilmiy terminologiyada ancha mahsuldor hamda faol hisoblanuvchi
kam- prefiksoidi qatnashgan model boshlang‗ich asosdan anglashilgan miqdorning ozligi ma‘nosini
ifodalovchi sifat-terminlarni yasaydi: kamqon (qon), kamsut (sut), kamsuv (suv), kamhosil (hosil),
kamdaromad (daromad), kamxarj, kamxarajat (xarj, xarajat), kamquvvat (quvvat), kamchiqim
(chiqim), kammahsul (mahsul ) va h.k. – (v) iy affiksli sо‗z yasovchi model Arab tilidan о‗zlashgan
- (v) iy affiksli model ot turkumidan sifat-terminlarni yasash uchun xizmat qiladi. -(v) iy affiksli
model unli fonemalar bilan tugagan otlardan tubandagi terminlarni hosil qiladi: konstitusiyaviy
(konstitusiya), yadroviy (yadro), kimyoviy (kimyo), fizikaviy (fizika), ma‘noviy (ma‘no ),
fuqaroviy (fuqaro ), samoviy (samo), kolliziyaviy (kolliziya) va h.k. Undosh fonema bilan tugagan
otlardan nisbiy sifat-terminlar yasaydi: miqdoriy (miqdor), ma‘muriy (ma‘mur), harbiy (harb),
tibbiy (tib(b), qonuniy (qonun), intizomiy (intizom), iqtisodiy (iqtisod ) va h.k. -(v)iy affiksi
qо‗shilishi natijasida –a, -at bilan tugaydigan arabcha otlar ushbu qо‗shimchlarini tushirib qoldiradi:
milliy (millat), siyosiy (siyosat), ijtimoiy (ijtimoiyot), moddiy (modda), ma‘naviy (ma‘naviyat),
intizomiy (intizom), ma‘rifiy (ma‘rifat) va h.k. Yuqorida keltirilgan ashyoviy misollar о‗tgan
asrning 60-yillarida kammahsul deb topilgan –(v)iy affiksining (Kononov 1960;152) hozirgi vaqtga
kelib nisbatan unumli affiksga aylanganligidan dalolat beradi.
Shuningdek, terminologiyaning shakllanish va taraqqiy etish jarayoni tilga xos sо‗z yasalishi
qonuniyatlari hamda tilning leksikasi asosida sodir bо‗ladi. Umumiste‘molga oid leksikaning
terminlashuvi voqeasi tarixiy hisoblanadi. Bu hodisa til va terminologiya orasidagi ikki tomonlama
munosabatni kо‗rsatadi. Mazkur jarayon shuningdek, umumadabiy leksika va terminologik leksika
о‗rtasidagi jips aloqalarda yaqqol namoyon bо‗ladi. Umumadabiy sо‗zlar sо‗zlashuv tili, dialektlar,
lahjalar va sotsial jargonlarning leksik boyligi va meyorini tashkil qiladi. Ayni zamonda, umumxalq
sо‗zlari har qanday milliy til terminologiyasini hamisha tо‗ldirib, kengaytirib boruvchi manbalardan
biri tarzida e‘tirof etiladi. Umumadabiy sо‗zlarning terminologik leksika tizimiga kо‗chishi
(transterminlashuv)ning ikki turi mavjudligi aniqlangan. 1. Terminologiyaga kо‗chgan umumadabiy
leksik birliklarning ma‘lum qismi о‗z ma‘nosini saqlab qolgan holda ishlatiladi: ildiz («koren»), suv
(«voda»), shamol («veter»), dengiz («more»), daryo («reka»), oy («luna»), quyosh («solnse»),
bug‗doy («pshenitsa»), tol («iva»), uzum («vinograd»), shimol («sever»), janub («yug»), yer
(«zemlya»), ayg‗ir («jerebets»), baliq («riba») va h.k. Bu о‗ta keng qamrovli leksika qatlami bо‗lib,
mavzu jihatdan jamiyat, inson, tabiat, hayvonot va о‗simlik dunyosi bilan mustahkam aloqaga
kirgan. Qayd etilgan sо‗zlar keng umumadabiy hamda о‗z navbatida, tor maxsus sohaga
taalluqlidir. Mazkur sо‗zlarning ifodalanuvchisi va ifodalovchisi turli sohalarda mos tushadi, ammo
ular ma‘no obyekti, axborot kо‗lami, mazmunma‘no turi bilan farqlanadi. 2. Umumadabiy
leksikaning boshqa bо‗lagi yuz bergan ma‘noviy о‗zgarish oqibatida terminlar safiga о‗tadi.
Qoidaga kо‗ra umumadabiy tildan terminologik tizimga olingan sо‗zlar muayyan ilmiy tushunchani
ifodalash uchun xoslanadi, ilmiy termin maqomiga ega bо‗ladi. Masalan, о‗zbek tili texnik
terminologiyasi tizimida detallar, mexanizmlar, mashina qismlari hamda turli buyum-asboblarni
anglatish uchun xoslangan
kо‗z, oyoq, qadam, barmoq, qо‗ltiq, tо‗siq,qobirg‗a, og‗iz, tirnoq, quloq,
pichoq, quti, taroq, qozon, qoshiq, barmoq, panja, musht
singari sо‗zlar talay miqdorni tashkil
qiladi. Ilmiy matnlarda bu sо‗zlar о‗zlarining birlamchi (denotativ) ma‘nosini yо‗qotib, yakka
ma‘noli ilmiy terminga aylanadi. Ushbu maxsus tushunchalarni atash usuli an‘anaviy, obyektiv
hamda juda sermahsul hisoblanadi. Yangi terminlarni hosil qilish hisobiga mavjud ehtiyojlarni
qondirish mushkul kechgan hollarda majburiy chora sifatida til lug‗at fondidagi sо‗zlarga murojaat
etiladi. Mazkur guruhga tegishli sо‗z-ot va termin-otlar har xil denotatlarni ifodalashi bilan о‗zaro
farq qiladi. Ba‘zi bir leksik birliklar misolida maxsus ma‘noning shakllanish jarayonini kuzatish
mumkin. Mahmud Koshg‗ariyning ―Devonu lug‗otit turk‖ asarida chanaq sо‗zi 1) о‗yib yasalgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
