O„zbekiston xalqaro islom akademiyasi

57 
 
xoli bo‗lgan ratsional qarash shakllana boshladi. Yangi davrda yevropa jamiyatida qator sotsial 
o‗zgarishlar dindagi talab va qoidalarni yangidan ko‗rib chiqish va sotsial muhimlik nuqtai 
nazaridan baholash imkonini berdi. 
I.Kant (1724-1804) yangi davrning faylasuf olimlarridan biri bo‗lib, dinni turli dogma va 
diniy-teologik nuqtai nazardan emas, balki din falsafasi va ratsionallik nuqtai nazaridan o‗rgangan. 
Uning fikricha, inson ongi cherkov doktrinalari va muqaddas yozma manbalariga qaraganda 
ishonchliroq va kuchliroq argumentlarni keltirib bera oladi. Ma'naviy yuksak inson o‗z aqliga 
tayangan holda yashashi kerak. Shu kabi dinni falsafiy talqin qiluvchi nazariyalar dinni rad etishni 
emas, balki uning ratsional mohiyatini ajratib olishni o‗zining asosiy maqsadi qilib olgan. Ratsional 
din ratsional davlat va huquqiy tartib bilan birgalikda insonning tolerant bo‗lishi, jamiyat bilan 
uyg‗unlikda yashashi, dindagi dogmatizm va fanatizmni yengib o‗tishi kerak bo‗lgan. Shuning 
asosida ―ahloqiy din‖ tushunchasi shakllandi. 
G‗arbiy yevropa mamlakatlarining mazkur davrdagi rivojlanishi, ya'ni sotsial dinamikasi 
ijtimoiy institutlarning differensiatsiyasi jarayoni bilan birgalik kechdi. Undan tashqari jamiyatdda 
segmentatsiya va plyuralizmning o‗sishi kuzatildi. Natijada dinning iqtisod, oila, ta'lim, siyosat kabi 
sohalar bilan aloqasi masalalari dolzarblik kasb eta boshladi. 
XVIII asr fransuz inqilobi va XIX asrning 30-40yillarida sinflar o‗rtasidagi antoganizmning 
paydo bo‗lishi dinning sotsial vazifalari, jamiyatdagi o‗rni, jamiyat barqarorligini ta'minlashdagi 
roli kabi masalalarni o‗rganishga da'vat etdi. Dinning fan bilan muknosabtlari ham atroflicha 
o‗rganila boshladi. Chunki fan jamiyat rivojlanishining asosiy omillaridan biri edi. Fan va din 
o‗rtasidagi qarama-qarshiliklar XIXasrning o‗rtalarida o‗zining eng baland nuqtasiga yetdi. Bunda 
Darvinning evolyusion nazariyasi asos bo‗ldi. 
Radikal tanqidchilar sanalgan Feyerbax va Marks dinning taraqqiyot yo‗lidagi to‗siq, tormoz 
sifatida baholagan. Dinning tarafdorlari esa uni jamiyatning kuchini qaytadan tiklovchi omil sifatida 
baholashgan.