O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi muhammadolim muhammadsiddiqov

2.2. Yaqin Sharqda kechayotgan siyosiy jarayonlarning mohiyati 
Yaqin Sharqda strategik muvozanatning shakllanishida davlatlararo 
munosabatlar bir qator mutaxassislar tomonidan o’rganilgan. Xususan, 
Rossiyalik ekspert L.E.Popova tahlilicha, Yaqin Sharqda davlatlar 
o’rtasidagi munosabatlarning murakkabligiga tarixiy, siyosiy, diniy, 
ijtimoiy, etnik, geografik va iqtisodiy xususiyatlarga ega omillar ta’sir 
o’tkazadi va vaziyatni murrakkablashtirmoqda: 
1. Tarixiy omil bo’lib, bevosita Yaqin Sharqning mustamlakachilik 
tarixiga 
bog’liq. 
Buning 
natijasida 
Usmoniylar 
imperiyasi 
parachalanganidan keyin va mandat ostida bir qator davlatlarning 
mustqallikka erishishi natijasida bir qator jiddiy hududiy muammolar 
yuzaga keldi. Kurdlar masalasi, Falastin davlatini tashkil etish masalasi va 
boshqalar;
2. Mintaqa davlari o’rtasidagi mintaqaviy yetakchilik uchun kurash. 
Yaqin Sharqda bir qator davlatlar o’rtasida jiddiy ravishda yetakchlik 
uchun raqobat yuz bermoqda. Turli davrlarda turli davlatlar o’rtasida yuz 
berganligini kuzatish mumkin. Da’vogar diniy davlatlar (Saudiya 
Arabistoni, Eron), dunyoviy davlatlar (Suriya, Isroil, Misr, Turkiya); 
3. Yetakchi davlatlarning geosiyosiy manfaatlari va ularning 
mintaqaviy jarayonlarga ta’siri. “Sovuq urush” davrida Yaqin Sharq ikki 
lagerga ajralib qolgandi, undan keyingi davrda AQShning mintaqadagi 
ustunligi 
kuzatildi, 
natijada 
mintaqada 
muvozanat 
buzilishiga, 
beqarorlikka, xalqaro terrorizmning kuchayishiga va boshqalarga olib 
keldi;
4. Yaqin Sharqda shia va sunniylar o’rtasidagi qarama-qarshilikning 
mavjudligi; 
5. Mintaqada transchegaraviy daryolar va suv resurslarining 
taqsimoti yuzasidan murakkab vazaiyatning shakllanishi: Iordan daryosi 
bo’yicha Suriya va Isroil o’rtasida, Suriya va Turkiya o’rtasida Dajla va 
Furot daryolari bo’yicha; 

---

41 
6. Demografik vaziyat. Mintaqada bolalar o‘limi yuqori bo’lib, u 
aholining davlatlarga qarab 20-40 foizga tashkil etadi. Shuningdek, 
yoshlarning aholining katta qismini tashkil etishi turli tahdidlardan 
ularning himoyalanganlik muammosini vujudga keltiradi;
7. Mintaqaning turli davlatlarida terroristik tashkilotlarning faolligi 
va ularga nisbatan yordam ko’rsatilayotganligi. Bugungi kunda ular 
Yaman, Suriya, Iroq va Liviyada hukumatga qarshi jiddiy kurash olib 
borishmoqda. 
Yuqoridagi omillardan kelib chiqqan holda bugungi kunda Yaqin 
Sharqda ro’y berayotgan siyosiy voqeliklar va kuchlar konfigurasiyasidagi 
tez-tez o’zgarishlar mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlashda va 
mintaqaning istiqbolini bashorat etish bir qadar murakkabliklarga sabab 
bo’lmoqda. 
Shu 
bois 
mintaqada 
geostrategik 
muvozanatning 
ta’minlanishida quyidagi asosiy tendensiyalarni hisobga olish zarur: 
- “Arab bahori”ning ta’siri mintqada to’liq bartaraf etilmaganligi: 
Sinay yarim orolidagi beqarorliklar, Yaman va Suriya inqirozi, turli 
radikal 
kuchlarning 
faoliyati 
saqlanib 
qolishi; 
ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolar; 
- Yaqin Sharqda din omilining davlatlar ichki va tashqi siyosatiga 
ta’sirining kuchli ekanligi. Namoyon bo’lish shakllari – a) diniy va 
dunyoviy (sekulyar) boshqaruv o’rtasidagi kurash Misr, ma’lum ma’noda 
Suriya; b) islom dinidagi sunniy va shia oqimlari o’rtasidagi diniy-
mafkuraviy raqobat o’rtasidagi kurash, Eron-Saudiya Arabistoni 
munosabati; s) diniy ekstremistik va terroristik tashkilotlarning faollashuvi 
va ularni chetdan qo’llab quvvatlash – IShID, “Jabhat an-Nusra”, “Axror 
ash-Shom”, XAMAS, Xizbulloh va boshq.
“Arab bahori”dan keyingi eng muhim amaliy natijalardan biri islom 
rolining va diniy harakatlarning avj olganligini kuzatishimiz mumkin. 
Bunda ikki holat ko’zga tashlanadi:
birinchidan, Misrdagi singari diniy ekstremistik tashkilotlar va 
hukumat qo’shinlari o’rtasidagi kurash emas, aksincha diniy va dunyoviy 
boshqaruv tarafdorlari o’rtasida kurash yuz berdi. Bir qator G’arb va milliy 
ekspertlar tomonidan inqilobiy chiqishlarda diniy tashkilotlarning faol 
ishtiroki kutilgan bo’lsa-da, lekin asosiy qarshilik kuchlari sifatida yosh 
misrlik sekularlar chiqishdi. Chiqishlarning kulminatsion nuqtasi 2013 yil 
Tahrir maydonidagi mashhur juma namozi vaqtida sodir bo’lib, bunda 
duoni amalga oshirayotgan musulmonlarni politsiyadan qibtiy xristianlar 
himoya qilgan bo’lsa, xristianlarning yakshanba kunidagi duosini amalga 
oshirayotganlarida esa ularni musulmonlar himoya qilishgan. 2013 yil 3 

---

42 
iyulda M.Mursi prezidentlik lavozimidan chetlashtirilib, namoyishni 
bostirishda qurolli kuchlarni qo’llaganlikda ayblanib qamoqqa olindi. 
Natijada Misrning islomiy-boshqaruv shaklidagi hukumatiga qarshi 
millionlab norozilarning namoyishlari oqibatida ro’y bergan so’nggi 
harbiy davlat to’ntarishi dunyoviy (sekulyar) konstitusionalizmni saqlab 
qolish imkonini berdi.
Ikkinchidan, islom dinining ikki oqimi sunniylar va shialar o’rtasida 
kurash kuchaydi, ya’ni Saudiya Arabistoni Podshohligi va Eron hamda 
ular tarafdorlari o’rtasidagi de-fakto kurash. 1979 yilgi Erondagi 
inqilobdan keyin Fors ko’rfazi davlatlariga nisbatan “shia ekspansiyasi” 
xavfi vujudga keldi. Tabiiyki, Saudiya Arabistoni tomnidan bunga 
muntazam to’sqinlik qilib kelinadi. Yaqin Sharqda shialar uchta davlat 
aholisining katta qismini tashkil etadi: Eron (80foiz), Iroq (60foiz) va 
Baxrayn (taxmanan 60foiz) shuningdek, Livan, Saudiya Arabistoni, 
Yaman, BAAda yirik shialar jamiyatlari mavjud. Shialar Yaqin Sharq 
davlatlaridan Eron, Iroq va Bahrayn aholisining ko’pchilik qismini tashkil 
etadi. Eronda (80foiz), Iroqda (60foiz) va Baxraynda (60foiz), bundan 
tashqari Livan, Yaman, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab 
Amirliklarida ham shialar ko’pchilikni tashkil qiladi. 
Rossiyalik sharqshunos tadqiqotchi Boris Dolgov tahliliga ko’ra, 
Fors ko’rfazi arab monarxiyalari Liviya va Suriyada turli diniy radikal 
harakatlarni qo’llab-quvvatlamoqda. Taxminan Suriyada Saudiya 
Arabistoni 40 mingga yaqin muxolifat va radikal kuchlarni Pokiston 
lagerlari orqali tayyorlagani ayrim manbalarda keltiriladi. 
Yaqin Sharqdagi terroristik tashkilotlardan biri “Iroq va Shom islom 
davlat” (IShID)dir. 2006 yil oktyabrda Iroqda Al-Qoida terroristik 
guruhining bo’linmalaridan hisoblangan "Islomiy davlat" nomli guruh 
vujudga keldi. "Islomiy davlat" guruhi bilan Suriyada "Jabhatun-Nusra" 
ekstremistik guruhi bilan qo’shilib, (IShID) terroristik guruhi tashkil etadi. 
Abu Bakr Bag’dodiy “xalifa” deb e’lon qilinadi. 
2006 yil dekabrida Al-Qoida guruhining rahbari Ayman al-Zavohiriy 
tomonidan bu ikki guruhning birlashishlari bekor qilinishi haqida buyruq 
beriladi. Ammo Abu bakr Bag’dodiy ushbu jarayonni davom ettirib IShID 
guruhini, ya’ni Iroq va Shom islomiy davlatini tashkil etdi. Bu guruh 
tashkil etilgandan so’ng Suriya va Iroq mamlakatlarida terroristik 
amaliyotlarni amalga oshirishni, qon to’kish, qotilliklar, aholi yashaydigan 
uy-joylarni vayronalarga va xarobalarga aylantirishni o’z oldiga maqsad 
qilib oldi. Hozirda ushbu fojeali va qo’rqinchli amaliyotlarni vahshiylarcha 
amalga oshirishdi. 

---

43 
IShID qurollangan terroristik guruh bo’lib, bu guruh salafiylik 
jihodi, ya’ni ekstremistik g’oyalar va qarashlar bilan yo’g’rilgandir. IShID 
guruhi asoschilarining maqsadlari "Islomiy xalifalik va shariat ijrosi" 
nomini qaytadan tiklashdir. Ushbu maqsadlariga yetishlari uchun o’zlariga 
Iroq va Suriya yurtlarini tanlab olib, ushbu mamlakatni terroristik amaliyot 
o’tkazadigan maydonga aylantirishdi. 
Bugungi kunda ba’zilar ularning tahdidi tufayli, ayrimlar esa turli 
aldovlar sababidan ularning so’zlariga ishonib, ularning faoliyatlarini 
qo’llab-quvvatlamoqdalar. Xususan yoshlarimizni ularning g’arazli 
g’oyalaridan asramog’imiz va ularning kirdikorlarini fosh qilishimiz 
muhim ishlardan hisoblanadi. Hozirda IShID poytaxti Raqqa shahri 
hisoblangan davlat sifat tuzilmani tashkil etib, keng ko’lamli harbiy va 
mafkuraviy kurashni amalga oshirmoqda. Hozirda tashkilot 7-8 million 
aholi yashaydigan hudud ustidan nazorat o’rnatgan. 
- Qurolli nizolarning davom etayotganligi va qochoqlar muammosi– 
Yaman va Suriyadagi inqirozlar; 
Yamanda Eron tomonidan qo’llab-quvvatlanayotgan xusiylar 
(“Ansor Alloh”) guruhi 2014-2015 yillarda asta sekin Yaman o’z ta’sir 
doiralarini kengaytirishga erishdilar. 2015 yil 21 mart kuni Xusiylarning 
Oliy inqilobiy kengashi Yamanda hukumat ag’darilganini e’lon qildi. 
Xusiylarning bunday harakatiga qarshi Saudiya Arabistoni chegara tomon 
o’z qo’shinlarini joylashtirdi. Xusiylar yetakchisi Muhammad al-Xuti 
Saudiya Arabistoni tomonidan amalga oshiriladigan har qarday 
agressiyaga javob qaytarish bilan ogohlantiridi.
2015 yil 25 mart kuni Yaman prezidenti Abd Rabbux Mansur Xodi 
Saudiya Arabistonidan mamlakatga qo’shin olib kirishini so’rab murojaat 
qildi. Jami o’nta davlatdan iborat koalisiya tashkil etildi. Saudiya 
Arabistoni 100 ta harbiy samolyot va 150 ming qo’shin ajratgan bo’lsa, 
Birlashgan Arab Amirliklari (30 ta ), Kuvayt (15 ta), Baxrayn (15 ta), 
Qatar (10 ta), Iordaniya (6 ta harbiy samalyot) ajratdi. Misr va Pokiston 
ham koalisiyaga jalb etildi. Shuningdek Marokash, Iordaniya, Sudan 
samolyotlari ham harbiy operasiyalarda ishtirok etgan. Harbiy operasiya 
“