|
Janubi-sharqiy Osiyo subregioni.
Janubi-sharqiy Osiyo subregioni
tarkibiga Hindixitoy yarimoroli, Malay arxipelagi orollari, Yangi
Gvineyaning g’arbiy qismi kiradi. Uning maydoni 4,5 mln km2 bo’lib,
umumiy quruqlik maydonining 3% ni egallaydi. Aholisi soni 630 mlnga
yaqin. Ya’ni bu subregionda jahon aholisining 8,5% dan ko’prog’i
istiqomat qiladi. Geografik joylashuvi jihatidan Vyetnam, Kambodja,
Laos, Myanma, Tailand va Malayziya yarimorol, Bruney, Indoneziya,
Singapur, Filippin va Sharqiy Timor esa orol davlatlar hisoblanadi. Bu
yerda maydon kattaligi, aholi soni, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga
ko’ra bir-biridan farq qiluvchi 11 ta davlat joylashgan. Ular orasida faqat
Laos quruqlik ichkarisida joylashgan davlat bo’lganligi sababli to’g’ridan
to’g’ri dengizga chiqa olmaydi.
Davlatlarning 4 tasi monarxiya boshqaruv shakliga ega. Ma’muriy-
hududiy tuzilishiga ko’ra, Malayziya va Myanma davlatlari federativ
davlatlar hisoblanadi. Hind va Tinch okeanlari oralig’ida joylashganligi;
mintaqa davlatlari iqtisodiyoti rivojida ikki yirik sivilizatsiya – Xitoy va
Hindiston ta’sirining kuchli ekanligi; buyuk geografik kashfiyotlar davrida
rivojlanishni boshlagan xalqaro savdo va dengiz yo’llari ustida
joylashganligi mintaqa geografik o’rnining asosiy xususiyatlari
hisoblanadi.
Subregion relyefi da tog’li va tekislik hududlar salmog’i deyarli teng.
Mintaqada yirik tekislik hududlari mavjud emas. Asosan, subekvatorial va
ekvatorial iqlim mintaqalarida joylashgan bo’lib, iqlim xususiyatlari bu
yerda doimiy yashil tropik o’rmonlarning mavjud bo’lishiga sababchi
bo’lgan. Mintaqaning 42% hududi o’rmonlar bilan qoplangan. Suv
resurslari bilan yaxshi ta’minlangan. Mekong, Iravadi, Chao-Praya,
Xongxa daryolari eng asosiy chuchuk suv manbalari hisoblanadi.
25
Mintaqaning yirik daryolari, asosan, yarim orol davlatlar hududidan oqib
o’tadi.
Dunyo okeani biologik resurslari ham davlatlar iqtisodiyotida katta
ahamiyatga ega. Ular aholi tomonidan iste’molda keng foydalaniladi.
Malay arxipelagining ba’zi orollarida tabiiy dur yetishtiriladi. Mintaqa
tabiiy resurslari orasida mineral resurslar muhim iqtisodiy ahamiyatga ega.
Myanma hududidan to Indoneziyagacha cho’zilgan qalay-volfram belbog’i
o’tgani sabab barcha yarimorol davlatlari hamda Indoneziya hududidan
katta miqdorda qalay rudalariga qazib olinadi.
Subregion qalayning umumiy zaxiralari bo’yicha jahonda birinchi
o’rinni egallaydi. Surma zaxiralari bo’yicha Janubi-sharqiy Osiyo qit’ada
birinchi, jahonda esa ikkinchi o’rinni egallaydi. Bundan tashqari, ushbu
hududdan neft (Indoneziya, Malayziya, Bruney), toshko’mir (Vyetnam,
Indoneziya), uran rudalari (Indoneziya, Filippin), oltin (Myanma,
Vyetnam, Filippin), volfram (Myanma, Tailand), boksit (Indoneziya,
Filippin, Malayziya) kabi mineral resurslar ham qazib olinadi.
Janubi-sharqiy Osiyoning deyarli barcha davlatlarida aholining tabiiy
ko’payish darajasi yuqori. Bunga birinchi navbatda milliy, diniy omillar
katta ta’sir ko’rsatadi. Indoneziya, Filippin, Vyetnam mintaqaning aholi
soni ko’p bo’lgan davlatlari hisoblanadi. Janubi-sharqiy Osiyo hududida
200 dan ortiq xalqlar yashaydi. Ular orasida malayliklar, laolar, tayliklar,
vyetnamliklar, semanglar, birmaliklar, filippinliklar, yavaliklar, xitoylar
katta salmoqa ega.
Indoneziya, Malayziya, Bruneyda islom diniga e’tiqod qiluvchilar
oldingi o’rinda turadi. Tailand, Laos, Kambodja, Myanma hamda
Vyetnamda buddizm, Singapurda esa konfusiylik dini keng tarqalgan.
Ayrim davlatlarda katoliklarning salmog’i katta (Filippin, Sharqiy Timor).
Subregionda o’rtacha zichlik 1 km-2ga 140 kishini tashkil etadi.
Kichik hududli davlatlarda bu ko’rsatkich ancha yuqori (masalan,
Singapurda o’rtacha zichlik 1 km2 ga 8000 kishidan oshadi).
Urbanizatsiya darajasi 50% atrofida. Industrlashgan hududlarda bu
ko’rsatkich yuqori (Singapurda 100%), qishloq xo’jaligi iqtisodiyotida
katta salmoqqa ega davlatlarda esa past (Sharqiy Timor 30% atrofi da).
Jakarta, Bangkok, Manila mintaqaning eng yirik shaharlari bo’lib
hisoblanadi. Mintaqa davlatlari tarixiy rivoj lanishida Xitoy va
Hindistonning ta’siri katta bo’lsada, ushbu davlatlarning aksariyat qismi
o’z ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo’lini belgilashda yapon modeliga
murojaat qilishgan. Natijada Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari ichida
Singapur, Tailand, Malayziya kabi yangi sanoatlashgan davlatlar (so’nggi
26
yillarda ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkichlarda ijobiy o’zgarishlar yuz
berayotgan rivojlanayotgan davlatlar guruhi) soni ortib bormoqda. Bundan
tashqari, bu yerda Bruney kabi neft eksport qiluvchi davlat, Sharqiy
Timor, Laos kabi iqtisodiyoti past darajada rivojlangan davlatlar ham
mavjud.
Subregionda konchilik (deyarli mintaqaning barcha davlatlarida),
yoqilg’i-energetika (Indoneziya, Malayziya, Bruney va b.), rangli
metallurgiya (Indoneziya, Malayziya, Tailand, Vyetnam va b.),
mashinasozlik (Indoneziya, Singapur, Malayziya va b.), kimyo
(Indoneziya, Malayziya, Singapur, Vyetnam va b.), yengil va oziq-ovqat
(deyarli
mintaqaning
barcha
davlatlarida)
sanoatlari
tarmoqlari
rivojlangan. Qishloq xo’jaligida dehqonchilik ustun soha bo’lib, sholi
asosiy ekin turi hisoblanadi. Bundan tashqari, mintaqa davlatlarida turli
ziravorlar,
choy, kofe, kopra, geveya (tabiiy kauchuk olish uchun) kabilar ham
yetishtiriladi. Chorvachilikda baliqchilik rivojlangan. Geografik o’rin
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari
uchun asosiy transport turlari suv va avtomobil transporti hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
