«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Nazorat savollari: 
1. Yuqori kuchlanish tarmog‗i nima? 
2. Qutblanish deganda nimani tushunasiz? 
3. Elektr maydon kuchlanganligiga ta‘rif bering? 
4. Elektrotexnik materiallarni kullanish soxasiga tushuncha bering? 
5. Elektroizolyasion materiallar necha turga bulinadi? 
6. Elektrotexnik materiallarni xususiyatlarni tushuntirib bering? 
Adabiyotlar 
 
1. T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil 
edition. USA, 2009. 6-12 bet 
3-MA’RUZA 
DIELEKTRIKLARNING QUTBLANISHI 
 
Reja: 
 
1.
 
Qutbli dielektriklar
2.
 
Qutbsiz dielektriklar

---

 
Tayanch so‘zlar: 
qutblanish dielektrikda elektr maydoni, kuchlanganligi
vektorning yo‗nalishi. Elektrstatika. zaryadlarni tutashtiruvchi chiziq
yo‗nalishidagi. 
 
Qutbli dielektriklar 
Dielektriklarning muhim xususiyatlaridan biri ularning tashqi elektr maydoni 
ta‘sirida qutblanishidir. Qutblanish deganda dielektriklarda elektr maydoni 
ta‘sirida zaryadlangan zarrachalarning fazoviy joylashuvini o‘zgartirish holati 
tushuniladi. 
Elektr maydoni ta‘sirida bo‘lgan dielektrik ikki vektor qiymat – elektr 
maydon kuchlanganligi (


) va qutblanganlik (


) bilan ifodalanadi. Elektr 
maydon kuchlanganligini zaryadlangan jism yoki zarrachalarning elektr 
maydonidagi ta‘sir kuchini ifodalaydi. Elektr maydon kuchlanganligi vektorining 
yo‘nalishi sifatida jism nuqtaviy zaryadining musbat kuch chizig‘i yo‘nalishi qabul 
qilingan
26
.
Elektr statikaning asosiy qonuni (Kulon qonuni)ga asosan bir jinsli 
dielektrikning biror-bir muhitda joylashgan va bir-biridan 
R 
masofada bo‘lgan ikki 
nuqtaviy zaryadi 
(q
1 
, q
2
)
orasidagi mexanik ta‘sir kuchi quyidagicha aniqlanadi (1-
rasm): 
(1) 
26
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. 12-13 bet].
2
0
2
1
4
R
q
q
F
r







, H

---

bunda: 
R
– nuqtaviy zaryadlarni tutashtiruvchi chiziq yo‘nalishidagi birlik 
vektori, 
m
;

r
– nisbiy dielektrik singdiruvchanlik; 

0
– elektr doimiysi 











м
F
/
10
854
,
8
36
10
12
9
0



q 
qiymatli nuqtaviy zaryadning 
R
masofada 
vujudga keltiradigan elektr maydon kuchlanganligi Kulon qonuniga asosan 
quyidagicha ifodalanadi: 
(2) 
Ikki yassi qoplama (elektrod)lar orasiga o‘zgarmas 
(h)
qalinlikdagi dielektrik 
joylashtirilsa, bu dielektrikning istalgan nuqtasidagi elektr maydonining 
kuchlanganligi o‘zgarmas bo‘lib, u quyidagicha aniqlanadi: 
(3) 
bunda 
U
– yassi qoplamalar orasidagi kuchlanish, 
V
. 
Agar ichki va tashqi radiuslari 
r
1
, 
r
2
bo‘lgan qoplamalar orasiga dielektrik 
joylashtirilsa va silindrik kondensator vujudga keltirilsa, o‘q yo‘nalishi bo‘ylab 
x
masofadagi elektr maydon kuchlanganligi quyidagicha aniqlanadi 
,
4
2
0
R
q
r






B / m
,
h
U



---

(4) 
Chunki dielektrik hajmidagi molekula zaryadlarining algebraik yig‘indisi 
nolga teng bo‘ladi, ya‘ni musbat va manfiy zaryadlarning og‘irlik markazlari faza 
jihatidan bir-biriga mos keladi
.