Slyuda tabiatda juda kam ychraydigan qimmatbaho materialdir. Uning qatlam
bo‘yicha elektr izolyatsiya xossalari juda past, solishtirma hajmiy qarshiligi
10
6
10
8
Om
m qiymati muskovitda 11
16, flogopitda 23
46 atrofda bo‘ladi.
Slyudaning elektr o‘tkazuvchanligiga namlik va harorat kuchli ta‘sir etadi. Slyuda
qayta ishlanib, undan mikanit, mikanitli tasma va mikafoliy ishlab chiqariladi.
Ularni tayyorlash uchun qalinligi 5
45
mkm li slyuda ishlatilib, ularning yuzasi
4
6 sm
2
dan 50
65 sm
2
gacha o‘zgartiriladi. Slyudaning erish harorati
1145
1400
C atrofida bo‘lib, mazkur mineralning suvsizlanishi: muskavitda
200
600
C, flogopitda esa 800
900
C da ro‘y beradi.
Slyudaning qutblanishi, asosan, ionli bo‘ladi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik
koeffitsienti muskovitda 0,44 Vt/m
K, flogopitda 0,51 Vt/m
K.
Mikanit-varaqsimon slyudali material bo‘lib, u o‘z navbatida argonik (gliftal)
lok yoki anorganik bog‘lovchi modda (eruvchan shisha) yordamida tayyorlanadi.
Mikanit asosan kollektorli (elektr mashina kollektrlarida), quyma (elektr
mashina
kollektor konusida), egiluvchan (elektr mashina izolyatsiyasida) va qistirmali
turlariga bo‘linadi
169
.
O‗zgarmas kuchlanish ta‘sirida jismda davriy qutblanish kuzatilmagani sababli
dielektriklardagi energiya isrofi uning solishtirma yuza va hajmiy qarshiligiga
bog‗liq bo‗ladi. O‗zgaruvchan kuchlanishda dielektrikda ichki toklardan tashqari
qo‗shimcha
sabablar vujudga kelib, undagi elektr energiyasi isrofi ortadi. Elektr
maydonida joylashgan dielektrikda sarflanadigan quvvat miqdorini aniqlash uchun
dielektrikdagi isrof burchagi yoki shu burchak tangensi foydalaniladi.
Elektrotexnikada sinusoidal tokli elektr zanjiri eng ko‗p tarqalgan. Sinusoidal tok
kuchlanishi o‗z shaklini saqlagani holda o‗zgarishi mumkinlgi bilan o‗zgarmas
tokdan farq qiladi. O‗zgaruvchan tok turli usullarda hosil qilinadi. Bunday
usullardan eng oddiysi generator yordamida tok hosil qilishdir. Dielektrik isrof
burchagi deb, sig‗imli zanjirdagi kuchlanish va tokning fazaviy siljish burchagi
90
0
gacha to‗ldiradigan burchakka aytiladi. Dielektrikda
energiya isrofi qancha
katta bo‗lsa, fazaviy siljish burchagi shuncha kichik va burchak yoki uning
funksiyasi shuncha katta bo‗ladi. Jismning agregat holati (gaz, suyuq va qattiq) ga
qarab, undagi dielektrik isrofning tabiati turlicha bo‗ladi. Dielektrik isrofni
ifodalaydigan vektor diagramma ko‗rsatilgan.
169
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 97-98 bet.]
Ion strukturali qattiq jismlardagi dielektrik isroflar ionlarning panjarada joylashish
holati bilan bog‗liq: ionlari zich joylashgan dielektriklarda isrof kam bo‗ladi,
ionlari zich bo‗lmasa relaksasiya qutblanishi kuzatilib, dielektrik isrof qiymati
katta bo‗ladi.
Ularga mullit kordiepit, sirkon va boshqa materiallarni misol
tariqasida keltirish mumkin. Harorot ortishi bilan elektrik chinnida ionlar
ko‗payadi va qiymati eksponensial qonun bo‗yicha o‗sib boradi. Ion strukturali
amorf jismlarda (organik shishalarda) dielektrik isroflar o‗tkazuvchanlik va
qutblanish hisobiga ro‗y beradi.
170
Segnetoelektriklardagi dielektrik isroflar oddiy dielektriklarga nisbatan
yuqori bo‗ladi. Bunga asosiy sabab ularning o‗z-o‗zidan qutblanishidir.
Segnetoelektriklardagi dielektrik isroflar hororatga nisbatan kam o‗zgaradi.
Qutblanish Kyurik nuqtasida, susayishi natijasida keskin pasayib ketadi.
Tarkibi bir jinsli bo‗lmagan qattiq jismlar tarkibidagi
komponentlar soni
kamida ikkita, mexanik bir-biri bilan aralashgan bo‗lishi kerak. Bunga sopol misol
bo‗ladi. Sopoldagi dielektrik isroflar uning tarkibidagi kristall va shishasimon faza
miqdorining o‗zaro nisbatiga bo‗g‗liq bo‗ladi, turli qo‗shimchalar sopoldagi
dielektrik isroflarni oshiradi.
Elektr izolyatsiya kompaundlari shimiluvchi va quyiluvchi turlarga bo‘linadi,
ular loklardan o‘z tarkibida erituvchilarning yo‘qligi bilan farq qiladi. Sintetik
polimerlar (poliefirstirol, poliefirakrilat, metakrilat,
poliuretan, epoksid, kremniy-
organik moddalar) asosidagi kompaundlar keng qo‘llanilmoqda. Ko‘rsatilgan
polimerlar ichida eng ko‘p ishlatiladigani epoksid qatroni va uning
modifikatsiyalari asosidagi kompaundlardir
171
.
Shimiluvchi va quyiluvchi kompaundlarni to‘g‘ri qo‘llash orqali yuqori
kuchlanishli konstruksiyalarning hajmini anchagina ixchamlashtirish mumkin.
Elektr texnikada kompaundlar elektr mashina,
transformator va slyudali
materiallarga shimdiriladi, radiosxema, asbob va uskunalar qismlariga quyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
