«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Gazlarning elektr o’tkazuvchanligi. 
Gazlarda elektr toki erkin yoki ionlar hisobiga sodir bo‘ladi. Kuchsiz elektr 
maydonidagi gaz neytral elektr zarrachalar - molekula yoki atomlardan tashkil 
topadi. Tashqi ta‘sir-ionizator orqali sodir bo‘ladigan gaz elektr o‘tkazuvchanlik 
deyiladi. Ikkita yassi elektrod ionlashtirilgan gaz muhitiga kiritilib, ularga 
kuchlanish berilsa, ionlar harakatga kelib zanjirdan elektr toki o‘tadi.
Normal sharoit (t=20
0
C, 

=65%, 

=760 mm. sim.ust) da havoda to‘yingan 
tok zichligi I juda kichik qiymatga, ya‘ni kuchlanishning 0,6 V/m qiymatida 10
-15
A/m
2
ga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun ham, havo yaxshi dielektrik hisoblanadi. 
Gazlarda mustaqil bo‘lmagan elektr o‘tkazuvchanlik tashqi ionizator, kosmik yoki 
radioaktiv nurlar bartaraf etilsagina to‘xtaydi. Bunda zaryad eltuvchilar keskin 
kamayishi sababli, gazdan o‘tayotgan tok nolga intiladi. 
53
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (25-26 bet)] 
k
из
C
R









0
0

---

Yuqori qiymatli elektr maydonining erkin zaryad eltuvchilarga kuchli ta‘sir 
etishi natijasida zaryadlarning harakat tezligi ortadi. Gaz molekulalari bilan 
to‘qnashuvi oqibatida mazkur zaryadlarning kinetik energiyasi molekulalarining 
ionlashish energiyasidan ortib ketadi. Tezkor elektronlarning neytral molekula 
bilan to‘qnashuvi natijasida molekula musbat ion va elektrodlarga parchalanadi. 
Har bir to‘qnashuvda ikkita elektron hosil bo‘lib, ular o‘z navbatida yana ikki 
molekulani parchalaydi va hokazo. Bu jarayon 
urilish ionlashishi 
deyiladi
54
. 
Fotoionlashish deb, molekulalarning uyg‘ongan holatidan asl holatiga o‘tishi 
tushuniladi. Bu jarayonda ma‘lum miqdordagi energiya nurlanishga sarf bo‘ladi. 
Nur molekulaga ta‘sir etib, yangidan-yangi erkin zaryad eltuvchilarni keltirib 
chiqaradi. Urilish ionlashishi va fotoionlashish jarayonlari bir vaqtning o‘zida sodir 
bo‘ladi. 
Izolyator sirtining holatini baholash uchun uning solishtirma sirt 
o'tkazuvchanligi 
S

va solishtirma hajm o'tkazuvchanligi 
V

aniqlanadi. 
S

ning 
qiymati quyidagi formula bilan topiladi: 
bu yerda 
R
- izolyatorning qarshiligi; 
65
,
0
sh

K
izolyatorning shakl koefitsiyenti. 
R
qarshilik qiymati izolyator iflos qatlamini to'yinishi holatigacha namlangan 
holat uchun aniqlanadi va bu qarshilik izolyator sirt qirshiligining minimal 
qiymatiga mos keladi. Namlash solishtirma hajm o'tkazuvchanligi 
см
мкСм
/
200
dan yuqori bo'lmagan namli kichik zarrachalar bilan amalga oshiriladi
55
. 
Nam oqim izolyator iflos qatlamini buzmasligi lozim. 
Qutbli dielektrikning yuza qarshiligi atrof-muhitning namlik darajasi qancha 
yuqori bo‘lsa, shuncha kam bo‘ladi. Qutbli dielektrikda chang qatlami yaxshi 
o‘tiradi va bu qatlamning to‘yinib namlanishi 
R
s
qiymatini keskin tushirib 
54
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 2009. (25-26 bet)] 
55
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (25-26 bet)] 
,
sh
R
K
S



---

yuboradi. G‘ovak jismda namlik butun yuza bo‘yicha uning hajmiga singib, 
yuzada qo‘shimcha suv pardasi hosil qilishi natijasida dielektrikning yuza 
qarshiligi pasayib ketadi. Dielektrikning yuza qarshiligini yuvish, issiqda toblash 
va boshqa turli usullar orqali ko‘tariladi. Dielektrik yuzasini tozalash usullaridan 
biri uni distillangan suvda qaynatishdan iboratdir. Dielektrikning yuzasini loklash 
bilan ham uning yuza qarshiligini oshirish mumkin. Agar jism yuzasi turli birikma 
va iflosliklardan halos qilinsa, u katta yuza qarshiligiga erishadi va bu qiymat