«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

ч

<2.0-2.5) 
va u yorug‗likning sinish ko‗rsatkichi kvadratiga deyarli teng bo‗ladi. Qutbsiz 
dielektriklarning
ч

qiymatining harorat ortishi bilan kamayishi hajm birligidagi 
molekulalar sonining kamayishiga asoslanadi. Dipol molekulali suyuq dielektriklar 
bir vaqtning o‗zida dipol qutblanishiga ega bo‗ladi. Qutbli suyuq dielektriklarda 
ч

=3.5-5 atrofida bo‗ladi. 
Jismning elektr xossasidan qat‘iy nazar, uning qutbliligi molekulaning 
kimyoviy tuzilishi orqali aniqlanadi. Simmetriya markazi bo‘lganda, simmetrik 
ravishda joylashgan molekulalar qutbli bo‘ladi. Bir atomli molekulalar 
(He, Ne, 
Kr, Xe)
va ikki atomli gomeoqutbli bog‘lanishli 
(H
2
 , Cl
2
va hokazo) molekulalar 
qutbsizdir. Ion bog‘lanishli molekulalar qutbli boglanishlar qatoriga kiradi 
uglevodorodli moddalari esa qutbsizdir. Masalan, qutbsiz bog‘lanishli moddalarga 
parafin, serezin, polipropilen, poliizobutilen, polistirol, eskapon, neftli izolyatsiya 
moyi va hokazolar, qutblilariga esa polivinilflorid, sellyuloza va uning 
mahsulotlari fenolformaldegid va boshqalar kiradi.
Suyuq holatdagi dielektriklar qutbli va qutbsiz molekulalardan tashkil topadi. 
Qutbsiz dielektrikning 

r
uncha katta bo‘lmaydi (

r

2,0-2,5) va u yorug‘likning 
sinish ko‘rsatkichi kvadratiga deyarli teng bo‘ladi. Qutbsiz dielektrikda 

r
qiymatining harorati ortishi bilan kamayishi hajm birligidagi molekulalar sonining 
kamayishiga asoslanadi. Dipol molekulali suyuq dielektrik bir vaqtning o‘zida 

---

elektron va dipol qutblanishiga ega bo‘ladi. Qutbli suyuq dielektriklarda 

r
qiymati 
asosan 3,5-5 atrofida bo‘ladi
Qattiq jismlarning dielektrik singdiruvchanligi
 
dielektrik tuzilishiga bog‘liq 
ravishda o‘zgaradi. Ularda turli xildagi qutblanishlar bo‘lishi mumkin. Parafin 
qattiq holatdan suyuq holatga o‘tishida (t
e
) uning zichligi pasayishi tufayli 

r
qiymati keskin kamayadi
45
. 
Qattiq jismlarning 
ч

qiymati dielektrikning tuzilishiga bog‗liq bo‗ladi. 
Ularda turl xil qutblanishlar bo‗lishi mumkin. Bunga misol tariqasida paraffin 
uchun 
ч

ning qiymati har xil bo‗lishi mumkin: paraffin qattiq holatdan suyuq 
holatga o‗tishida, uning zichligi kamayishi tufayli 
ч

keskin kamayadi. Zarralari 
zich bo‗lmagan elektrotexnik chinnida bir yo‗la elektron, ion va ion–relaksasiya 
qutblanish kuzatiladi. Shishada esa 
ч

=4-20. Qattiq jismlarda 
ч

ning qiymati 
harorat va chastotaga bog‗liq bo‗lib, uning qonuniyatlari qutbli suyuqlikniki kabi. 
Muzda 
ч

qiymati harorat va chastotaga nisbatan keskin o‗zgaradi. Xarorati 0 ga 
yaqin bo‗lgan muzning dielektrik 
ч

qiymati past chastotalarda suvniki kabi 81 ga 
yaqin bo‗lib, harorat yanada pasaytirilsa, muzning 
ч

qiymati 2.85 gacha 
tushadi. 
Qattiq jismlarda 

r
qiymati harorat va maydon chastotasiga bog‘liq bo‘lib, 
uning qonuniyatlari qutbli suyuqlikniki kabidir. Masalan, muzda 

r
qiymati harorat 
va chastotaga nisbatan keskin o‘zgaradi. Harorati nolga yaqin bo‘lgan muzning 
dielektrik singdiruvchanligi past chastotada suvniki kabi 81ga yaqin bo‘lib, harorat 
yanada pasaytirilsa, muzning 

r
qiymati 2,85 gacha tushib ketadi. 
Agar dielektrikning 

r
qiymati qancha katta bo‘lsa, undan yasalgan 
kondensator sig‘imi shuncha yuqori bo‘ladi. Shu sababli, kondensator ishlab 
chiqarishda 

r
qiymati yuqori bo‘lgan dielektrik olish maqsadga muvofiqdir. 
Sig‘imi kam bo‘lishi uchun, yuqori kuchlanishli va yuqori to‘lqinli kabel 
izolyatsiya materialining 

r
qiymati kichik qilib olinadi
46
.
Dielektrik singdiruvchanlikning eng kichik qiymati vakuum uchun tegishli 
bo‘lib, unda 

r
=1
bo‘ladi. Dielektriklar (gaz, suyuq, qattiq agregat holatidagi) 
ichida eng kichik dielektrik singdiruvchanlik 
(

r
)
gazlarda bo‘lib, uning qiymati 
odatdagi sharoit (muhit harorati 20°Ñ, havo bosimi 760 mm. sim. ust., havoning 
nisbiy namligi 65%) uchun 

r
qiymati birdan yuqoridir.
Dielektriklar, asosan, qutbli va qutbsiz turlarga bo‘linadi. Istalgan moddaning 
molekulalari zarrachalardan (atom yoki guruhlari, ionlardan) iborat bo‘lib, ularning 
har biri musbat yoki manfiy elektr zaryadiga egadir. Bu zaryadlar orasidagi o‘zaro 
45
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (19-23 bet)] 
46
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (21-22 bet)] 

---

tortishish kuchi jismning mexanik mustahkamligini ifodalaydi. Turli xil
moddalarning molekulalaridagi zaryadlarning fazoviy joylashuvi har xil bo‘lishi 
mumkin. Agar molekulalarning barcha musbat yoki manfiy zaryadlarini bitta 
umumiy manfiy va bitta umumiy musbat zaryad bilan almashtirsak, mos ravishda 
musbat va manfiy zaryadlarining og‘irlik markazlarida joylashgan mazkur 
zaryadlar fazoda bir-biriga mos tushishi yoki mos tushmasligi mumkin. Fazoviy 
bir-biriga mos tushgan zaryadlar qutbsiz molekulaga ega bo‘lgani sababli, bunday 
molekulalardan tashkil topgan jismlar qutbsiz jismlar deyiladi. Ikkinchi holda 
molekula tashqi elektr maydoni ta‘sir etmagan holatda ham o‘z elektr momenti 
noldan farqli bo‘lib, dipol hosil qilgani sababli, molekula qutbli hisoblanadi va ular 
asosida tashkil topgan jismlar qutbli jismlar deb ataladi
47
.
Ko‘pincha dielektriklarda dielektrik singdiruvchanlik va kondensator 
sig‘imining haroratga bog‘liqligini aniqlashda dielektrik singdiruvchanlikning
harorat koeffitsienti:
(1.16) 
ga sig‘imining harorat koeffitsienti:
(1.17)
dan foydalaniladi. 
Bu ikki koeffitsient orasidagi bog‘lanish quyidagi ko‘rinishga ega: 
(1.18) 
bunda 

- dielektrikning chiziqli harorati koeffitsienti. 
Tashqi muhit harorati o‘zgaradigan sharoitda ishlaydigan elektr va radio 
apparatlarni loyihalashda kondensator sig‘imining haroratga bog‘liq bo‘lmasligini 
ta‘minlash zarur. Sig‘imning haroratga nisbatan barqarorligi quyidagi ikki usul 
orqali amalga oshiriladi. Birinchi usulda ikkita bir-biriga parallel yoki ketma-ket 
ulangan kondensatorlar zanjiri olinadi, bunda zanjirlardagi sig‘imlarning harorat 
koeffitsientlaridan birining ishorasi musbat, ikkinchisiniki-manfiy bo‘ladi
48
. 
Sig‘imlari C
1
va C
2
, sig‘imning harorat koeffitsientlari TKC
1
va TKC
2
bo‘lgan bir-
biriga parallel ulangan kondensatorlarning umumiy sig‘imi quyidagicha 
aniqlanadi: 
(1.19)