«O’zbеkiston tеmir yo’llari» aj toshkеnt tеmir yo’l muhandislari instituti hayot faoliyati havfsizligi kafedrasi

 
Ishlab chiqarish korxonalarida (SNiP 11-9-92) ishchi yuzasining 
yoritilganlikni me’yorlaridan kо‘chirma 
9.1-jadval 
о‘
ri
sh
 i
shi
n
ing
 t
avs
if
i 
O
byek
tning
 eng
 k
ichi
k
 о‘
lcham
i 
K
о‘
ri
sh
 i
sh
in
ing
 t
o
if
asi
 
K
о‘
ri
sh
 i
sh
in
ing
 ni
m
 t
oi
fa
si
 
A
jrat
ish
 
oby
ekt
ining
 
fon
 
bi
la
n
 
kon
tras
ti
 
Fon
ning
 t
avs
if
i 
Yorituvchanlik, lk 
Gaz 
razryadli 
lampalar
Lokallangan 
lampalar
A
ral
ash
 
yorug
‘l
ikn
i 
ss
te
m
a
si
 
U
m
um
iy
 
yo
rug‘
li
kn
 
si
st
em
as
i 
A
ral
ash
 
yorug
‘l
ikn
i 
ss
te
m
a
si
 
U
m
um
iy
 
yo
rug‘
li
kn
 
si
st
em
as
i 
Eng 
yuqori 
aniqlik
Kamroq
0,15 
1 
A 
B 
V 
G 
Kichikroq 
О‘rtacha
Kichikroq
О‘rtacha 
Katta
О‘rtacha 
Katta
Qorong‘i 
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
15000 
4000 
3000 
1500 
1500 
1250 
1000 
400 
4000 
3000 
2000 
1250 
300 
300 
300 
300 

---

54 
Juda 
yuqori 
aniqlikda
0,15-03 
2 
A 
B 
V 
G 
Kichikroq
О‘rtacha
Kichikroq
О‘rtacha
Katta
О‘rtacha
Katta
Qorong‘i
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
4000 
3000 
2000 
1000 
1250 
750 
500 
300 
3000 
2500 
1500 
750 
300 
300 
300 
200 
Yuqori 
aniqlikda
0,3-0,5 
3 
A 
B 
V 
G 
Kichikroq
О‘rtacha
Kichikroq
О‘rtacha
Katta
О‘rtacha
Katta
Qorong‘i
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
2000 
1000 
750 
400 
500 
300 
300 
200 
1500 
750 
600 
400 
300 
200 
200 
150 
О‘rtacha 
aniqlikda
0,5-1 
4 
A 
B 
V 
G 
Kichikroq
О‘rtacha
Kichikroq
О‘rtacha
Katta
О‘rtacha
Katta
Qorong‘i
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha
750 
500 
400 
300 
300 
200 
150 
150 
600 
500 
400 
300 
200 
150 
100 
100 
Kichik 
aniqlikda
1-5 
A 
B 
V 
G 
Kichikroq
О‘rtacha
Kichikroq
О‘rtacha
Katta
О‘rtacha
Katta
Qorong‘i
О‘rtacha
Qorong‘i
Yorug‘
О‘rtacha 
Qorong‘i 
Yorug‘
О‘rtacha
300 
200 
200 
150 
100 
100 
300 
200 
150 
100 
50 
50 
1.
Fon bilan obyekt kontrasti (K) – fon bilan obyekt koeffitsiyenti 
ayirmasi fon aksi koeffitsiyenti nisbati bilan xarakterlanadi. Bu yuza 
diffuziyasiga mos bо‘lib barcha yо‘nalishlarda yorug‘lik oqimining 
me’yorida aks etishni kо‘rsatadi. diffuziyasiga mos bо‘lib barcha 
yо‘nalishlarda yorug‘lik oqimining me’yorida aks etishni kо‘rsatadi. 
ф
о
ф
K





yoki 
ф
о
ф
В
В
В
К


(9.1)
bu yerda: K - obyektning kontrastlik koeffitsiyenti; 


(V
f
) - fonning yorqinligi; 


(V
o
) - obyektning yorqinligi. 
Kontrastlik koeffitsiyenti uch xil bо‘ladi: 
Obyekt kontrasti fon bilan kichik va katta kо‘rinishda aniqlanadi. 
Kichik K<0,2 (fon va obyekt kam farqlanadi). О‘rtacha 0,2 ≤ K ≤ 0,5 (fon 
va obyekt sezilarli farqlanadi) ayrim hollarda fon va obyekt kontrasti, fon 
bilan birga vizual holda aniqlanadi. Masalan: chizmachilik ishlarida fon – 

---

55 
yorug‘, obyekt kontrasti fon bilan – katta K ≤ 0,5 (fon va obyekt keskin 
farqlanadi). 
1-topshiriq. 
Sun’iy aralash yorug‘likni joyidagi yorituvchi yoritgichning joylashgan 
balandligidan bog‘liqligini izlash. Laboratoriya derazalarini tabiiy 
yorug‘likdan tо‘sish uchun parda tutish. Laboratoriyani umumiy yoritishini 
yoqish. 
Laboratoriyani 
bir 
necha 
nuqtasida 
stol 
tekisligidagi 
yoritilganligini о‘lchash. Stol tekisligidan 25 sm balandlikda qо‘shimcha 
yoritgich о‘rnatish va yana uni tagidagi yorug‘likni aralash yorug‘likka 
nisbatan о‘lchash, sо‘ngra navbatma-navbat yoritgichni 50, 75, 100, 150 
sm balandlikda о‘rnatib qolgan о‘lchovlar о‘tkaziladi. Har bir balandlik 
uchun umumiy yorug‘likni ulushi quyidagi formula bilan aniqlanadi va 
normativ kattalik bilan solishtiriladi. Yoritgichni joyidagi yorug‘ligini 
optimal balandligini aniqlash. 
,%
/
100
аралаш
ум
Е
Е



(9.2) 
bu yerda: E
um 
- umumiy yoritilganlik, lk; 
YE 
aralash 
- aralash yoritilganlik, lk. 
Umumiy yorug‘lik aralash yorug‘ligining har qanday sharoitda 10% 
dan kam bо‘lmagan qismini tashkil etish kerak. Bu holda umumiy 
yorug‘lik lokal lampalaridan foydalanilganda 150-500 oralig‘ida bо‘lishi 
kerak. 
SNiP 11-A-9-91 bо‘yicha yoritgichni turli xil holatlarda ruxsat etilgan 
toifasini aniqlash. 
2-topshiriq. 
Bir xil quvvatli lyuminitsent va lokalli lampalarni yoruligini 
solishtirish. 
Umumiy yorug‘likni о‘chirib 100 sm balandlikda о‘rnatilgan 
lyuminessent lampa yoqiladi va uni tagidagi stol tekisligining yorug‘ligi 
о‘lchanadi. Bu lampa о‘chiriladi. Xuddi shu balandlikda balandlikda 
о‘rnatilgan lokal lampaning yorug‘ligi о‘lchanadi. Hosil bо‘lgan natijalar 
solishtiriladi va bu lampalarni yorug‘lik berishi xulosa qilinadi. 
Asbob va jihozlar. 
9.1-rasmda sun’iy yorug‘likni о‘lchash moslamasi kо‘rsatilgan. 
Laboratoriyani umumiy yorug‘ligi yoqiladi va joydagi yoritgich yoqiladi 
qaysiki uning balandligi shtativ 1 yordamida о‘zgartirib turiladi bu 
yoritgichlar yordamida ish joyning aralash yorug‘ligi aniqlanadi. 4 
lyuminitsent lampa va 3 chо‘g‘lanma lampa bir xil quvvatda bir xil 
balandlikka о‘rnatiladi. Ularning stol yuzasidagi yoritilganliklari lyuksmetr 
YU-116 yordamida о‘lchanadi. 

---

56 
9.1-rasm. Har xil holatlarda yoritilganlikni solishtirish uskunasi sxemasi: 
1-shtativ, 2-ish joyidagi yoritgich, 3-chо‘g‘lanma lampa, 4-lyuminissent lampasi,
5-lyuksmetr fotoelementi, 6-lyuksmetr galvanimetri. 
Laboratoriyada sun’iy aralash yorug‘likni ish joyida lyuminitsent va 
lokal lampalari yorug‘liklarini kо‘rsatkichlari solishtiriladi. 
Tajriba natijalari 9.2 va 9.3 jadvallar kо‘rinishida yoziladi. 1 va 2 
topshiriqlar asosida olingan natijalar laboratoriya ishida umumiy xulosalar 
chiqariladi.
1. Ish joyida sun’iy aralash yorug‘likni
aniqlash. 
9.2-jadval 
Joydagi 
yoritgichning 
joylashgan 
balandligi m, 
Aralash 
yorug‘likning 
yorituvchanligi 
lk, 
Umumiy yorug‘likdagi 
yoritgichlarning 
yorituvchanligi 
Umumiy yorug‘likdagi 
yoritgichlarning 
yoritilganligini me’yoriy 
kattaliklari 
lk 
Aralash 
yorug‘likdan 
foizlar % 
lk 
Aralash 
yorug‘likdan 
foizlar %
 
2.
 
Lyuminitsent va lokal lampalarning yorituvchanligini 
solishtirish. 
9.3-jadval 
Lampalarning turlari 
Quvvati, Vt. 
Joylashgan 
balandligi, m. 
Yorituvchanlik, lk. 
Lyuminitsent 
Lokal 
 
Nazorat savollari 
1.
Asosiy texnik yorug‘lik kattaliklari va о‘lchov birliklarini ayting. 
2.
Ishlab chiqarish yorug‘liklarini sifat miqdor tavsiflarini kо‘rsating. 
3.
Ishlab chiqarishda yorug‘lik. 

---

57 
10-LABORATORIYA ISHI 
 
TUPROQNI SOLISHTIRMA QARSHILIGINI ANIQLASH 
 
Ishning maqsadi
: Tuproq qarshiligini о‘lchash asbobi "M-416" bilan 
tanishish va olingan kattaliklar bо‘yicha solishtirma qarshilikni hisoblab 
chiqish. 
 
Umumiy ma’lumotlar 
Ishlab chiqarish sexlarida ishchilarni elektr toki urishidan saqlashning 
asosiy tadbirlaridan biri mashina va uskunalarni yerga ulashdir. 
Bunda mashina va uskunalarning tok yurmaydigan qismlari о‘tkazgich 
yordamida yerga ulanadi. О‘tkazgich sifatida odatda kо‘ndalang kesimi 
doira yoki tо‘rtburchak bо‘lgan pо‘lat simlar tanlanadi. 
Yerga ulagich tabiiy va sun’iy bо‘lishi mumkin. Tabiiy yerga 
ulagichlar vazifasini yer bilan yaxshi kontaktda bо‘lgan yirik metall 
inshootlar, yer osti suv о‘tkazish quvurlari, yer ostidan о‘tkazilgan 
kabellarning qо‘rg‘oshin qobiqlari va boshqalar bajarishi mumkin. 
Sun’iy yerga ulagichlar oldindan hisoblanib, kerakli miqdorda metall 
/pо‘lat/ quvurlar holatida yerga qoqiladi. 
Kuchlanishi 1000 V gacha bо‘lgan elektr tarmoqlari uchun 
qо‘llanadigan yerga ulagichning elektr qarshiligi 4 Om dan oshmasligi 
kerak. 
10.1-rasmda kо‘rsatilgan sxema bо‘yicha bajariladigan yakka yerga 
ulagichning qarshiligi quyidagi formula bilan hisoblanadi: 
Ом
l
t
l
t
d
l
l
R
,
4
4
lg
2
1
2
lg
336
.
0











(10.1) 
bu yerda: ρ - tuproqning solishtirma qarshiligi, Om sm; 
l 
- qoziqning uzunligi, sm; 
d - 
qoziqning diametri, sm; 
t - 
yer yuzasidan qoziqning yarmigacha bо‘lgan masofa, sm. 
Ma’lumki tuproqning solishtirma qarshiligi har xil tuproq uchun 
turlichadir. 
Masalan: 
10.1-jadval 
Tuproq turi 
Tuproqning solishtirma qarshiligi, (

) Om, sm
Sof tuproq (less) 
2,5x10
4
Loy tuproq 
0,4x10
4
Qum tuproq 
7,0x10
4
Shag‘alli tuproq 
20,0x10
4
Toshloq tuproq 
40,0x10
4

---

58 
Aralash tuproqli yerlarda solishtirma qarshilikni eksperimental /tajriba 
asosida/ aniqlash maxsus - «yerga ulagich» qarshiligini о‘lchagich 
asboblari yordamida о‘lchanadi. 
Laboratoriya ishini bajarishda shunday asboblardan biri bо‘lgan "M 
416" markali yerga ulagich qarshiligini о‘lchovchi asbobni ulaymiz. Bu 
asbob 4,5 V li batareyadan ta’minlanib. MP-42B tranzistorlaridan yig‘ilgan 
va 0,1 dan 1000 Om gacha о‘lchov chegarasiga ega. 
Yerga ulagich qoziqlari qoqilgan chuqurlikdagi tuproqning solishtirma 
qarshiligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: 
,
4
lg
73
,
2
sm
Оm
d
l
l
R


(10.2)
bu yerda 

 
- M 416 asbobi yordamida о‘lchangan qarshilik, Om; 
l
- qoziqning yer ostidagi qismi uzunligi, sm; 
d - 
qoziqning diametri, sm. 
M-416 asbobi yordamida tuproqning solishtirma qarshiligini aniqlash 
uchun yerga qо‘shimcha elektrod 1 (10.1 -rasmga qarang) yordamchi yerga 
ulagich 2 va zond 3 qoqiladi. 
Ular orasidagi masofalar sxemalar kо‘rsatilgan kattaliklardan kam 
bо‘lmasligi kerak. Qо‘shimcha elektrod, yordamchi yerga ulagich zondlar 
bilan ulangan simlarning uchlari laboratoriyaga olib chiqilgan va muvofiq 
ravishda belgilangan. 
Ilova: Ushbu «laboratoriya ishida M-416 asbobi, tutashtiruvchi simlar 
va kontaktlarning qarshiligi tufayli bо‘ladigan xatolarni chiqarib tashlash 
va tuproqning solishtirma qarshiligini yanada aniqroq о‘lchash uchun tо‘rt 
qisqichli sistema qо‘llaniladi. 
10.1-расм. Тупроқнинг солиштирма қаршилигини аниқлаш схемаси. 
Uncha aniq bо‘lmagan dag‘al о‘lchovlar uchun qо‘shimcha 
elektroddan kelayotgan simni asbobning «1» qisqichiga ulash hamda «1» 

---

59 
va "2" qisqichlarni qisqa tutashtirish kifoya.