O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

0 ‘zbekistonda sanoatlashtirish va uniría oqibatlari.
Ittifoq hukumati- 
ning sanoatlashtirish rejasida 0 ‘zbeklstonda zamonaviy yirik industrial 
tarmoqlarnlmas, balki ko'proq xomashyoni (ayniqsa, paxta xomashyosini) 
qayta ishlaydigan sanoat korxonalarini, tog'-kon sanoatinl rivojlantirishga 
asosiy urg'u berilgandi. Negaki bu hudud markaz uchun ko'proq xom- 
ashyo mahsulotlari yetkazib berishga ixtisoslashtirilishi kerak edi. Shu 
bois ham muhim e ’tibor paxtachilik va u bilan bevosita bog'liq tarmoqlarnl

---

370
rivojlantirishga qaratilgandi. O'zbekistonda 1925-yili atigi 21 sanoat tar- 
mog‘iga taalluqli 149 ta korxona mavjud edi, xolos. Ular ham, asosarv, 
qishloq xo‘jal¡gi mahsulotlarini qayta ishlashga moslashgan, uncha katta 
bo'lmagan korxonalar edi. Industrlashtirish yillarida 0 ‘zbekiston energetik 
resurslarga nihoyatda boy bo'lishiga qaramay, kuchii gidroenergetik 
inshootlar qurilishi sust olib borildi. Agar O'zbekistonda 20-yillar oxi- 
rida bunyod etilgan to'ng'ich Bo‘zsuv GES bilan Ukrainada qurilgan 
DneproGES quvvatini bir-biriga solishtirsak, bunda katta farqli man- 
zara namoyon bo'ladi. Negaki DneproGESning 50 ming kv/s quvvati 
bilan Bo'zsuv GESning 2 ming kv/s quvvatini bir-biriga qiyoslab 
boimasligi o'z-o'zidan ravshan. Bu ham O'zbekistonning Ittifoq davlati 
nazdida ko'proq iqtisodiy qoloq o'Ika sifatida gavdalanishi kerakligiga 
yaqqol bir ishoradir. Sanoatlashtirish davrida respublikada 17 ta paxta 
tozalash zavodi barpo etildi. Toshkent, Samarqand, Buxoro, Marg'ilon 
va Shahrisabzda pillakashlik fabrikalari, Farg'ona (1930) va Toshkent 
(1936 -19 39 ) to'qimachilik, Chirchiq elektrokimyo (1937) kombinatlari, 
Toshkent mashinasozlik zavodi, bir necha konserva, g'isht pishirish va 
urug‘ yetishtirish korxonalari qurildi. Umuman, statistik ma’lumotlarga 
qaraganda, O'zbekistonda birinchi besh yillik (1928 - 1932)da 289 
ta va ikkinchi besh yiilik (1933 -1937) davrida 189 ta katta va kichik 
sanoat korxonalari qurilgan hamda ishgatushirilgan. Ularning mahsulot 
ishlab chiqarish hajmi va salmog'i ham yil sayin ortib bordi. Chirchiq, 
Yangiyo‘1 kabi sanoat shaharlari vujudga keldi. 1925 - 1940-yillar 
davomida respublikada qurilgan GESIar soni 49 taga yetdi. Toshkent
- Angren ternir yo'li, Toshkent - Termiz katta o'zbek trakti avtomobil 
yo II qurildi.
Ikkinchi jahon urushiga qadar bo'lgan davrda O'zbekistonning sanoat 
salohiyati 1445 ta yirik va o'rtacha sanoat korxonalarini va 19 mingga 
yaqin mayda korxonalarni o'z ichiga olardi. Garchand sanoat qurilishi 
urushgacha bo'lgan yillarda ancha ko'zga ko'rinarli tarzda rivojlanib, 
muayyan yutuqlarga erishib borgan bolsa-da, biroq bu sohada ko'plab 
jiddiy muammolar va nuqsonlar ham mavjud edi. Avvalo, Ittifoq davlati 
bilan respublika o'rtasida imperiyachilikmunosabatlari tizimi, yuqoridan 
tazyiq qilish amaliyoti, rahbarlikning ma’muriy-buyruqbozlik usuilari 
O'zbekiston sanoati tarmoqlarida chuqur salbiy asorat qoldirdi. Mus- 
tabid tuzum tomonidan O'zbekiston sanoatini rivojlantirish siyosatining 
amalga oshirilishi orqasida respublika metropoliyaning rangli va nodir 
metallar, oltingugurt, ozokrit, volfram, molibden, paxta tolasi, xom ipak 
bilan ta’minlovchi mintaqasiga aylantirildi.

---

371
0 ‘zbekistonda bunyod etilgan sanoat korxonalarining ko'pchiligi 
xomashyo yoki yarim mahsulot turlarini tayyorlashga ixtisoslashtirilgandi. 
Ularni boshqa hududlardagi korxonalar tayyor mahsulotga aylantirardi. 
Bu esa Ittifoq hukumati xazinasiga mo'may valyuta daromadlarining kelib 
tushishini ta’mi nlardi. Markaz a mri bilan respublikaning xomashyo, tabiiy 
resurslari ayovsiz ekspluatatsiya qilingani holda, uning o'ziga xos iqti- 
sodiy manfaatdorligi hech qanday nazar-pisand etilmasdl. Yana shunisi 
ajablanarlikl, O'zbekistonda qu rilgan sanoat korxonalarining asosiy qismi 
uning bevosita tasarrufida bolmay, to'lig'icha Ittifoq ixtiyoriga bo'ysunar- 
di. Masalan, 1928-yili O'zbekistondagi mavjud korxonalarning 81,7% 
Ittifoqqa tegishli, 14,5% respublika va 3,8% mahalliy ahamiyatga ega 
boigan esa, 30-yillar o ‘rtalariga kelib Ittifoq tasarrufidagi korxonalar 
90% ni tashkil qilgan. Boz ustiga, industrlashtirishning butun ogïrligi 
mehnatkash xalq zlmmasiga tushgan. Ular qiyin sharoitlarda mehnat 
qilishga, bu murakkab jarayonlarning barcha mashaqqatlariga bardosh 
berishga majbur edilar.
Respublikada industrlashtirishning yana birxarakterlitomonishunda- 
ki, bujarayon davomida malakali ishchi kuchi yetishmaganidan RSFSR 
hududidan juda ko'plab odamlar oqimi kirib keldi. Ular hisobiga res­
publikaning ishchilar sinfi saflari to'ldirib borildi. Jumladan, 1926-yildan 
1940-yilgacha O'zbekiston aholisi yangi kelganlar hisobiga 750 ming 
kishiga yoki 10% dan ortiqroqqa ko'paydi. SSSRning markaziy tu- 
manlaridan aholining sun’iy tarzda ommaviy oqib kelishi ko'p jihatdan 
xalq xo'jalik mulohazalari bilanmas, balki ko'proq siyosiy mulohazalar 
taqozosi bilan amalga oshirilgandi. Agar joylarda o'zining malakali 
ishchi kadrlarini keng miqyosda tayyorlash tashkil etilganda edi, bu hoi 
ancha oqilona va ijobiy bo'lishi, eng muhimi, ko'plab mahalliy navqiron 
yoshlarni foydaii ishga jalb etish hamda ularni yaxshi ishchi kadrlar qilib 
tarbiyalashga sezilarli ta’sir ko'rsatishi shubhasiz edi. Biroq sovet tuzu- 
mi davrida siyosat va mafkuraning iqtisodiyotdan ustun qo'yib kelinishi 
bu masala bobida ham o‘z salbiy ta’sirini ko'rsatmasdan qolmagandi. 
Negaki totalitar tuzum sharoitida, barcha aholi tabaqalarida bo'lgani 
singari, respublikaning ishchi va xizmatchilariga nisbatan ham g'oyaviy 
va ma'muriy tazyiq ko'rsatib borishga alohida urg'u berilgandi. Bu tuzum 
mutasaddilari aholining moddiy, ma’naviy manfaati, shaxsiy qiziqishi, 
tashabbuskorligi masalalariga imkon qadar panja ortidan qarar, bularni 
ikkinchi darajali ish deb hisoblardi.

---

372
28.3. RESPUBLIKA QISHLOQ XO'JALIGINI 
JAMOALASHTIRISH VA UNING OQIBATLARI
Qishloada iamoalashtirish sari vo‘1 tutish.
VKP(b) XV syezdida (1927- 
yil dekabr) qishloqda yoppasiga jamoalashtirishni amalga oshirish siyo- 
sati belgilandi. Butun SSSR hududida bo'lgani singari, 0 ‘zbekistonda ham 
bu ishga faol, yeng shimarib kirishildi. Negaki yuqoridan belgilangan har 
qanday amr-u farmon va direktiv ko'rsatmalar bu yerda ham so'zslz ba- 
jarilishi, hayotgajoriy etilishi majburly hisoblanardi. Buninguchun tegishli 
shart-sharoit v a imkoniyatlar bormi-yo‘qligi yoxud mahalliy aholining bu 
tadbirlarni bajarishga tayyorgarligi qay darajada ekani e’tiborga olinmasdi.
20-yillarda o'tkazilgan yer-suv islohoti davrida badavlat dehqonlar- 
ning yerlari, vaqfyerlari, ruhoniylarga tegishli yerlardavlat tomonidan 
tortib olingandi. Yer bilan birga hamma ot-ulov va asbob-uskunalar 
ham musodara qillndi. Umuman, 1925- 1929-yillar ichida boylar, yirik 
savdogarlar va ruhoniylaming 45 mingga yaqin individual xo'jaliklari 
batamom tugatildi. Ko’pgina xo'jaliklar tasarrufidagi ortiqcha yerlar ham 
tortib olingandi. Bu yerlar qayta taqsimlanib, ularning bir qismi yersiz 
yoki kam yerll dehqon xo'jaliklariga muik qilib berildi. Buning natijasida 
batrak-kambag‘aliar toifasi islohotdan oldin barcha dehqonlarning 76 
foizini tashkil etgan boisa, islohotdan so'ng ularning soni 39 foizgacha 
qisqardi. Ularning xo'jalik turmushi yaxshilanib, o‘sib borgani bois, o'rtahol 
dehqonlar salmog'i 17 foizdan 52 foizga ko'tarildi. Shu tariqa qishloq­
da tovar-g'alla yetishtiruvchi mayda ishlab chiqaruvchilarning salmog'i 
ko'payib bordi. Bu islohotdavomidarespublikadajamoa xo'jaliklari, ya’ni 
kolxozlar tashkil etildi. Biroq ularning hall xo'jalik va moliyaviy zaifligi, 
ishlab chlqarish ko'rsatkichlarining pastligi ko'zga tashlanib turardl.
Ommaviv iamoalashtirish sivosati va unina oaibatlari.
Qishloqda yal- 
pisiga jamoalashtirish siyosatlni amalga oshirish uchun O'zbekistondagi