O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

Milliv-hududiv cbeaaratanish va uning oaibatlari.
Markazning hukm- 
ronlik irodasini bajarishga da’vat etilgan Turkiston istilari bo'yicha maxsus 
komissiya - Turkkomissiya zimmasiga olkada milliy-hududiy chegara- 
lanishni o'tkazish va shu asosda bu hududda bir qator sovet respub- 
likalarim tashkil qilish vazifasi yuklangandi. RKP(b) Markazqo‘mi kotibi 
Y.E.Rudzutak bu sohaga bosh mutasaddi etib belgiiangandi. Markaz 
mo'ljallayotgan milliy siyosat mazmuni, mohiyatidan xabardor bo'igan 
Turkistonning ilg'orziyolilari, uzoqni ko'ra bilgan donishmand arboblari 
o'lka birligi, yaxlltliglni, uning qardosh xalqlari jipsligini zo'rberib himoya 
qilishga urindilar. Biroq o'lka jilovini qo'lda mahkam tutgan bolshevik 
mutasaddilar ularning haqqoniy fikrlarini hisobga olmadi. Bugina emas, 
yagona va mustaqll Turkiston g'oyasi uchun kurashgan vatanparvar 
kuchlar, milliy ziyolilar millatchilikda, turkparastlikda, isiomparastlikda va 
sovet hokimiyatiga qarshilikda ayblandi.
Shunday qilib, 0 ‘rta Osiyoni milliy-hududiy jihatdan alohida respub- 
likalarga bo'lib tashlash masalasi bir necha bor markazda, Turkiston, 
Buxoro, Xorazm Respublikalarida, ularning kompartiyalari plenumlarida, 
ularning faoliyatini muvofiqlashtirib turuvchi organ - RKP(b) MQ 0 ‘rta

---

361
Osiyo byurosi plenumlarida muhokama etilib, mahailiy xalqqa ta'sir va 
tazyiqlar o'tkazib borildi.
Milliy-hududiy chegaralanishmasalasi 1924-yil 5-aprelda RKP(b) MQ 
siyosiy byurosida, 11-mayda RKP(b) MQ O'rta Osiyo byurosi komissi- 
yasida ko'rib chiqildi. Unda O'rta Osiyo respublikalarida miliiy chegara- 
lanish loyihasini tayyorlovchi maxsus komissiya tuzildi. Loyiha RKP(b) 
MQ 0 ‘rta Osiyo byurosining 1924-yil 2-iyundagi yig'ilishida muhokama 
etilib, asosan, m a’quliandi.
Bundan norozi mahailiy aholi vakillari, xususan, Xorazm Respublika- 
sining bir guruh m a s ’ul xodimlari, chunonchi, XKP MQ kotibi Odinayev, 
ichki ishlar noziri Abdusalomov, Yoqubov, Turkiston va Buxoro vakil­
lari Sultonbek Xo'janov, Sanjar Asfandiyorov va boshqalar yagona 
Turkistonni bolib tashlash maqsadga muvofiqmas deb e’tiroz bildirdilar. 
Ular Turkiston xalqlari birligini saqlab qolishga qaratilgan « 0 ‘rta Osiyo 
federatsiyasini tu zish to‘g ‘risida» taklif kiritdilar. 1924-yil 8-mayda 
RKP(b) Markaziy Qo'mitasiga «Xorazmda miliiy masalani hal etish 
to'g'risida xat» ke lib tushadi. Bu xatda ham Xorazm Respublikasini bo'lib 
yuborish maqsadga muvofiqmas deyilgandi. Biroq mahailiy xalqlarning 
talab vatakliflariinobatga olinmadi. Aksincha, 1924-yil 12-iyunda RKP(b) 
MQ siyosiy byurosi « 0 ‘rta Osiyo respublikalarini miliiy chegaralash 
to ‘g ‘risida»gi masalaga yana qaytib, uni o'tkazish to‘g‘risida qaror qa- 
bul qiladi. Munoziaralar tobora qizib borgani sababli, vaqtincha Xorazm 
Respublikasida milliy-hududiy chegaralanishni to'xtatib turishga qaror 
qilindi. Bu borada Xorazm kompartiyasi va hukumati rahbarlariga har 
tomonlama ta’sir o'tkazib borildi. Ularning ko'pchiligi vazifasidan olindi, 
qolganlari partiya qaroriga qo'sh ilishga majbur bo'idi. Oqibatda 1924-yil 
26-iyunda Xorazm Respublikasi rahbarlari Xorazm uchun ham miliiy 
chegaralanishning zarurligini «e’tirof» etadilar. Shundan so'ng 1924-yil 
15-iyulda O'rta Osiyo byurosi miliiy chegaralanish loyihasini tayyorlash 
va 1924-yil oktyabr oyida uni o'tkazish zarur degan qat’iy xulosaga 
keldi. Shu maqsadda maxsus markaziy hududiy komissiya tuzilib, joy- 
larda tashviqot-targ'ibot ishlari kuchaytirib yuboriladi. Komissiya 1924-yil 
sentyabroyi boshlarida o'z ishini, asosan, tugaliaydi.
1924-yil 25-sentyabrda RKP(b) MQ siyosiy byurosi, 9- va 11-ok- 
tyabrda RKP(b) Markaziy Qo'mitasi bu masalani ko'rib chiqib, miliiy 
chegaralanishni rasmiylashtirishni maqsadga muvofiq deb topadi. Bu 
qaror 14-oktyabrda SSSR BMIQ tomonidan ham ma’qullanadi. Shu 
tariqa sovet hukumati, RKP(b) MQ va uning joylardagi mahailiy tash- 
kilotlarining 1920 - 1924-yillar davomida O'rta Osiyoda olib borgan,

---

362
xalqqa yolg ‘on va’dalar berishni ko'zda tutgan «ienincha milliy siyosat»ni 
hayotga tatbiq etish bobidagi amaliy ishlari yakun topdi. Buning orqasida 
o'lkaning tarixan tarkib topgan o'ziga xos milliy xususiyatlari, hududiy 
yaxlitligi zavolga yuz tutdi. Uning hududlarlni kichik-kichik milliy bo'lak- 
larga bo'lish ishlari yakuniga 1924-/ÍI 24-oktyabrda RKP(b) MQ plenumi 
so'nggi nuqtaqo'ydi. Nihoyat, 1924-yil27-oktyabrda bo'libo'tgan SSSR 
BMIQII sessiy asi 0 ‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish o'tkazish 
tadbirlarini tola ma’qulladi.
Shunday qilib, uch davlat: Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm 
Respublika lari o'rnida endilikda O'zbekiston SSR, Turkmaniston 
SSR, O'zbekiston SSR tarkibida Tojikiston ASSR tuzildi. Qirg'izlar 
yashagan hududlar Qoraqirg'iz (Qirg'iziston) muxtor viloyatiga 
birlashtirilib RSFSR tarkibiga, Turkistonning qozoqlar yashaydigan 
tumanlari Q ozog'iston ASSR ixtiyoriga berildi. Qoraqalpoqlar ya­
shaydigan hududlar Qoraqalpoq muxtor viloyatida birlashtirilib, 
Q ozog‘is to n ASSR tarkibiga kiritildi. 0 ‘lkada beshta milliy davlat 
birlashmala ri tashkil etildi.
O'zbekiston SSRnina tashkil etilishi.
Milliy chegaralanish natijasida 
0 ‘zbekiston SSR tashkil etildi. Uning tarkibiga quyidagi hududlar kiritildi:
- Turkiston ASSRdan 9 ta uyezd, 133 tuman va 7 qishloq okrugi;
- Buxoro Respublikasining 9 ta viloyati;
- Xorazm Respublikasining 23 ta tumani.
O'zbekiston SSR tashkil etilgan paytda uning hududi 312 394 km2, 
aholisi 4 m ln 447 ming 55 kishi edi. 1926-yil ma’lumotlari bo'yicha, 
milliy tarkibiga ko'ra aholining 74,2 foizini o'zbeklar, qolganlarini esa 
boshqa millatlar tashkil etardi.
O'zbekiston SSRning dastlabkl poytaxti Buxoro bo'lgan. Biroq ko'p 
o'tm ay- 1925-yil aprelda poytaxt Samarqand qilib belgilandi. 1930-yil 
oxirida poytaxt Toshkentga ko'chirildi. O'zbekiston SSR hududida butun 
hokimiyat O'z:bekiston SSR sovetlarining ta’sis qurultoyiga qadar Muvaqqat 
inqilobiy qo'mita ixtiyoriga berildi. Buxoro Respublikasi hukumati raisi, 
taniqli davlat arbobi Fayzulla Xo'jayev O'zbekiston SSR Inqilobiy qo'mi- 
tasi raisi etib tasdiqlandi.
1924-yil S-dekabrda Inqilobiy qo'mita butun O'zbekiston xaiqiga 
murojaat qilib, O'zbekiston SSR tuzilganini, uning tarkibiga Tojikiston 
ASSR kirgan ini malum qildi.
Milliy chegaralanish bilan bir vaqtda iqtisodiy bolinish ham o'tkazildi. 
Turkiston, Buxoro, Xorazm Respublikalariga tegishli barcha boyliklar 
yangi milliy respublikalar o'rtasida qayta taqsimlandi. Bu ishlar sovet

---

363
hukumati tomonidan maxsus tuzilgan 0 ‘rta Osiyo tugatish komissiyasi 
boshchiligida amalga oshirildi.
1925-yil 13-fevralda Buxorodagi Xalq uyida umumo'zbek sovetla- 
rining I qurultoyi ochildi. Qurultoy « 0 ‘zbekiston Sovet Sotsialistik 
Respublikasi tuzilgani to 'g'risid agi deklaratsiya»ni qabul qildi. 
Qurultoyda davlat hokimiyati oliy organlari tuzilgani rasmiylashtirildi, 
O‘zbekiston SSR Sovetlari Markazfy Ijroiya Qo'mitasi raisi lavozimiga 
farg'onalikdehqon, «Qo'shchi» uyushmasi rahbarlaridan biri Yo'ldosh 
Oxunbobcyev saylandi. 0 ‘zbekiston SSR hukumati-Xalq Komissarlari 
Kengashi raisi lavozimiga Fayzulla Xo'jayev tasdiqlandi. Milliy chegara- 
lanish davrida 0 ‘rta Osiyoda faoliyat ko'rsatib kelgan partiya, komsomol 
va xo'jalik tashkilotlarida ham bir qator tashkiliy o'zgarishlar amalga 
oshdi. Turkiston, Buxoro va Xoraz:m kommunistik partiyalari, komsomol 
va xo‘jalik tashkilotlari, kasaba uyushmalari qayta tashkil etildi.
0 ‘zbekiston kompartiyasining 1 925-yil 6 - 1 2-fevral kunlari Buxoroda 
bo'lib o'tgan 1-ta’sis syezdida 0 ‘zbekiston kommunistik (bolsheviklar)