O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

olib borgan siyosatda harbiy yo'l bilan O'rta Osiyoni ishg'ol etish tomon 
burilish ro'y berganligining yaqqol isbotidir. Bu hoi O'rta Osiyo xonlikla- 
rini tashvishga solib qo'ydi. Shuning uchun Xiva xoni Orenburgga o'z 
vakillarini yubordi. Xon o'z maktubida yaxshi qo'shnichilik o'rnatish 
hamda do'stona yashash istagini bildirgan hamda Raim istehkomini 
buzib tashlashni iltimos qilgandi. Xiva elchilari 1847-yili Peterburgda 
podsho qabulida bo'lgan esalar-da, ko'zlangan maqsadga erisholmadi- 
lar. Xiva xonligining qurol kuchi bilan istehkomni yo'q qilish yo'lidagi 
urinishlari natijabermadi. Chunki rus garnizoni yaxshi qurollangandi.
Bu paytda Qo'qon - Rossiya munosabatlari ham keskinlashgan- 
di. Qo'qon xoni Xudoyorxon ham yangi istehkomlar qurilganligidan 
tashvishga tushib qolgan edi. Natijada Xudoyorxon Rossiyaga elchi

---

215
y u b o r a d i. P o d s h o n o m i g a y o 'll a n g a n m a k t u b d a X u d o y o r x o n
Nikolay I
g a Q o 'q o n x o n lig id a j a m o a t t a r t ib i t i k l a n g a n l i g i n i , s a v d o y o 'lla r i y a x s h i
q o 'r iq l a n a y o t g a n l i g in i , r u s s a v d o g a r l a r i u c h u n h e c h q a n d a y x a v f - x a t a r
y o 'q li g i n i b ild ir g a n . A y n i p a y t d a , R a i r r i i s t e h k o m i q u r i l g a n l i g i d a n n o r o z i 
e k a n l ig i n i m a 'lu m q i lg a n .
N ik o l a y I o ‘z j a v o b m a k t u b id a Q o ‘q o n d a t a r t ib o 'r n a t i lg a n l ig i d a n - 
m a m n u n e k a n l ig i n i b i ld i r g a n , b ir o q R a i m i s t e h k o m i b u z i l m a s l ig i n i t a s -
d i q l a g a n d i . P o d s h o o ‘z f ik r in i R a i m is t e h k o m in l n g , a w a l o , R o s s i y a
h u d u d i d a q u r ilg a n lig i b ila n , i k k i n c h i d a n , b u i s t e h k o m u q u r i l g a n h u d u d -
d a t a r t ib v a t in c h lik n i, s a v d o k a r v o n la r i o s o y i s h t a l i g i n i t a ’ m i n l a s h g a x i z -
m a t q ila y o t g a n llg i b ila n « a s o s l a g a n » . T e z o r a d a Q o 'q o n q a l ’a s i b o 'l g a n
Oqmasjidni 
R o s s i y a b o s i b o lis h n i m o ‘ l j a ll a y o t g a n i m a ’ lu m b o 'lg a c h ,
R o s s i y a - Q o 'q o n m u n o s a b a t la r i y a n a d a k e s k i n l a s h d i .
Y u q o r id a q a y d e t i lg a n l a r e r t a m i - k e c h m i R o s s i y a n i n g 0 ‘ rta O s i y o
x o n l i k l a r i g a q a r s h i b o s q i n c h i li k y u r i s h i b o s h l a s h i m u q a r r a r e k a n lig in i 
k o Y s a t a r d i.
0 ‘r t a O s i y o x o n l i k l a r i n i n g R o s s i y a g a q a r s h i t u r i s h d a A n g l i y a g a
s u y a n i s h i m u m k in l ig i e h t i m o l i h a m o ‘z i n i o q l a m a d i . B u n g a R o s s i y a
- A n g l i y a m u n o s a b a t l a r i d a o ' z g a r i s h y u z b e r g a n l i g i s a b a b b o l g a n d i .
A f g ' o n is t o n g a q a r s h i u r u s h d a m a g ' l u b i y a t g a u c h r a g a n A n g l i y a R o s s i ­
y a b i la n k e l i s h i s h g a q a r o r q i la d i . B u k e l i s h u v g a b i n o a n R o s s i y a 0 ‘ r ta
O s i y o b ila n c h e k l a n a d i , H i n d i s t o n g a c h i q i s h n i y a t id a n v o z k e c h a d i.
A n g l i y a e s a R o s s i y a n i n g O 'r t a O s i y o d a o l i b b o r g a n s i y o s a t i g a q a r s h i -
l ik q i lm a y d i g a n b o ' l a d i . A f g ' o n is t o n e s a A n g l i y a v a R o s s i y a n i n g O s i y o -
d a g i m u s t a m la k a la r i o 'r t a s i d a u l a r n i a j r a t i b t u r u v c h i h u d u d s i f a t i d a
e ’t ir o f e t ila d i.