O’zbekiston tarixi va manbashunoslik

Madaniyat. Qoraqalpoq zaminidan yetishib chiqqan iste’dodlar O’zbekiston va Qoraqalpog’iston xalq artisti Suluvxon Mambetova (1933 yil 1 yanvarda tug’ilgan), Muyassar Razzoqova, Eleonora Qutlipo’latova, Anifa Ortiqova, Ziyoda SHaripova, Jenisbek Piyazov (O’zbekiston va Qoraqalpog’istonda xizmat ko’rsatgan artist) lardir. Qoraqalpoq xoreografiyasi tarixida birinchi marotaba 1996 yilda «Oyjamol» nomli qorakalpok baleti saxnalashtirildi. 1996 yil «O’zbekiston - Vatanim manim» qo’shiq tanlovida Roza Kutekeeva «Mustaqillik gullari» qo’shig’i bilan 2-chi o’rinni oldi. A.Temur rolining eng yaxshi ijrosi uchun tanlovida Berdaq nomidagi drama teatri artisti Bozorboy Uzoqberganov qatnashdi. 2011 yilga kelib Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat musiqa teatri, Sapar Xo’janiyozov nomidagi yosh tomoshabinlar teatri, Respublika qo’g’irchoq teatri, “Ayqulash yulduzlari”, “Amu to’lqini” singari ijodiy jamoalar qoraqalpoq xalqining manaviyatini boyitishga xizmat qilib kelmoqda.

Xalq ertakchilari (jirovlari) va qo’shiqchi sozchilari (baxshilar)ning an’anaviy musiqa san’ati hozirgi kunda ham har tomonlama rivojlanmoqda. Esemurot Jirov, Amet Tariqov va boshqa shu kabi xalq ertakchilari o’z san’atlarini zo’r mahorat bilan namoyish qilishmoqda. SHu bilan bir qatorda SH. SHomuradov, A.Xalimov, A.Sultanov, K.Turduqulov, A.Xayriddinov, Muhammeddinov, K. Abdullayev, J.Jismuradov, A.Saparov, T.Omonniyozov, S.Polvonov va boshqa bir necha zamonaviy kompozitorlar va musiqachilar yetishib chiqdi. Ular musiqali dramaga musiqa yozib bermoqdalar. Qo’shiqlar, xorlar, kantatalar, simfonik poemalar, syujetlar, rabsadiyalar, uvertyuralar va shu kabilarni yaratmoqdalar. Qardosh respublikalarning kompozitorlari G. Komanets, V.SHafrennikov, A.Petrosyan, M.Burxonov, A. Kozlovskiy va shu kabilar Qoraqalpoq musiqasini rivojlantirishga katta yordam berdilar. I.Sovetskiy, K. Soyipov, K.Berdimurodov, A.Erimbetov, R.Motivasyan, F.Matgazin, J.Bekanov kabi rassomlarJ.Qutlimurodov, E.Matkarimov, D.Turaniyozov kabi haykaltaroshlar va suratkashlarning asarlarini ko’pchilik taniydilar. Ularning san’ati tobora rivojlanmoqda (masalan, Saidnazar va Bekturxon va boshqalarning mohir qo’li bilan yaratilgan dutorlar juda mashhur).

Qorakalpog’iston sportchilari sportning kurash, boks, futbol, og’ir atletika, voleybol, basketbol, ot sporti turlari va boshkalar bo’yicha mamlakat musobakalarida faol ishtirok etib kelmokdalar. Qorakalpog’istonda 14 ta stadion, 467 ta sport zali, 3159 ta sport maydonchasi, 3 ta suzish havzasi, tennis kortlari va boshka sport inshootlari ishlab turibdi (2005 y. ma’l).

Birinchi og’ir atletika bo’yicha jahon kubogi sovrindori Bavurmon Kozdayev, Muaytay - boks bo’yicha besh marta jahon chempioni YOrkin Kugiboyev, milliy kurash buyicha jahon chempioni Bahrom yermatov, Osiyo chempioni Baxtiyor Nurillayev, Olimpiada o’yinlari bo’yicha kumush medali sovrindori Sergey Sirtsov, 12 - Osiyo o’yinlarida boks bo’yicha Alisher Avazboyev, futbol bo’yicha Berdax Allaniyazov, eshkak eshish bo’yicha Baxtiyor Davletyarovlar faxrli o’rinlarni egallab kelmokdalar.

Respublikada “Vesti Karakalpakstana” (1919 yil iyunidan), «Erkin Qaraqalpaqstan» (1924 yildan), “Karakalpakstan jaslarы” (1931 yildan), “Amudaryo (1932 yil), “Vestnik” (1960 yil), “Aral kыzlari” (1991 yil), “Ilim xem jemiyet” (1991 yil), 1992 yil 25 iyuldan chikadigan “Amu tongi” (gazeta), Qoraqalpog’iston xabarlari», “Bilim xem ondiris”, “Jipek jolы” (1999 yil), “Karakalpakstan” (2002 yil), ”Saniyat” (2003 yil),”Ekogomika xem bank” (2003 yil), Qoraqalpog’iston YOzuvchilar uyushmasining yangi nashri - “Karakalpak adabiyatы”(2011 yil yanvaridan boshlab) gazetalari, «Amudaryo» jurnali va boshqalar nashr etilib turibdi.2019 yili Qonliko’l tumanida “YOshlar markazi” foydalanishga topshirildi

Qoraqalpog’iston televideniyesi dastlab 1964 yil 5 noyabrda efirga chiqdi. Ilk faoliyati davrida ko’rsatuvlar kechki paytda 1,5 soat hajmda berilar edi. Xozirgi kunda esa ertalab 1,5 soat va kechki payt soat 19 dan yarim tungacha, dam olish kunlari teleko’rsatuvlar olib borilmoqda. 2019 yili Nukus shahrida zamonaviy kino - kontsert zali foydalanishga topshirildi.

Orol fojiasi.O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Abdug’aniyevich Karimov 1993-yil sentabrda BMT Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida va 1995-yil oktabrdagi 50-sessiyalarida so’zlagan nutqlarida jahon hamjamiyatini Markaziy Osiyo mintaqasidagi yekologik halokat bo’lgan Orol va Orolbo’yini qutqarishda ko’mak berishga chaqirdi. Mazkur global muammoni BMT shafeligida xalqaro moliyaviy tuzilmalar, rivojlangan davlatlar ko’magisiz amalga oshirish mumkin yemasligiga BMTning ye’tiborini qaratdi. 1993-yilda Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekiston ta’sisligida Orolni qutqarish xalqaro jamg’armasi (OQXJ) tashkil yetildi. 2010-yil «O’rta Osiyoning transchegaraviy yekologik muammolari: ularni hal yetishda xalqaro huquq mexanizmlarini qo’llash» mavzusida o’tkazilgan xalqaro konferensiyada birinchi prezidentimiz Islom Karimov transchegaraviy daryolar va ulardan foydalanishda adolat tamoyiliga rioya yetish zarurligi, aks holda mintaqaning yeko olamiga ulkan fojialarni keltirishi mumkinligi haqida yana bir bor ommaga ma’lum qildi. 2013-yilda Orolbo’yi uchun Amudaryo deltasidagi kichik suv havzalarini tashkil yetish, sho’rsizlantiradigan qurilmaga yega suv chiqarish inshootlarini qurish, himoya o’rmonini tashkil yetish kabi loyiha va tadbirlarni moliyalashtirishga mablag’lar ajratish rejasi tasdiqlangan. 2013-yilda O’zbekiston Respublikasi va OQXJ-ning o’sha paytdagi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan BMT Bosh Assambleyasi 68-sessiyasining rasmiy hujjati sifatida «Orolning qurishi oqibatlariga barham berish va Orolbo’yi yekotizimi halokatini oldini olish tadbirlari Dasturi» ilgari surildi. Global miqyosda va mintaqamizda yekologik vaziyatning tobora yomonlashuvi va chuchuk suv taqchilligi sharoitida Markaziy Osiyoda suv resurslaridan oqilona foydalanishni ta’minlash dolzarb masala bo’lib qolmoqda. Ma’lumki, Markaziy Osiyoning ikki asosiy transchegaraviy daryolari – Amudaryo va Sirdaryo tarixan mintaqa xalqlarining umumiy boyligi va hayot manbayi bo’lib kelgan. Aynan ushbu daryolarning quyilishi hisobiga Orol dengizi havzasi suv bilan ta’minlagan.

Hukumatning Orolbo’yi muammolari to’g’risidagi tashabbuslari mintaqadagi qo’shni mamlakatlardagi xalqlar tomonidan ham qo’llab-quvvatlanmoqda. Amudaryo bo’yidagi mehnatkashlar ekologik vaziyatning yaxshilanishiga, xalqaro forumlarda Orol dengizi muammosini hal qilishga doir qabul qilingan qarorlar o’z samarasini berishiga qat’iy ishonch bildirmoqdalar. Hududda aholining turmush farovonligini yuksaltirishga alohida etibor qaratilayotganligi bois, O’zbekiston respublikasi birinchi Prezidenti I.Karimovning 2009 yil 3 avgustda qabul qilingan “Qishloq joylarda uy - joy qurilishi ko’lamini kengaytirishga oid qo’shimcha chora - tadbirlar to’g’risida” gi qaroriga ko’ra bugungi kunda Orolbo’yida 400 dan oshiq xonadonlarda yangi zamonaviy uy - joylar qurib berilib hovli to’ylari o’tkazildi 2011 yilgi ma’lumot).

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyevning «2017 – 2021 yillarda Orolbo’yi mintaqasini rivojlantirish Davlat dasturi to’g’risida» 2017 yil 18 yanvardagi PQ–2731-sonli qarorini bajarish yuzasidan hamda Orolbo’yi mintaqasida ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatni va aholining turmush sharoitlarini yaxshilashga va sifatini oshirishga yo’naltirilgan loyihalar, tadbir va dasturlarni shakllantirish va barqaror moliyalashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 27 martdagi “O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Orolbo’yi mintaqasini rivojlantirish jamg’armasi faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi 159-sonli qarori bilan Orolbo’yi mintaqasini rivojlantirish jamg’armasi tashkil etildi va unga 200 milliard so’mdan ortiq mablag’ yo’naltirildi. Ana shu mablag’lar hisobidan Qoraqalpog’iston Respublikasi va Xorazm viloyati aholisining suv ta’minoti, turmush sharoiti yaxshilanmoqda.2019 yili Nukusda “Orol bo’yi - ekologik innovatsiyalar va texnologiyalar hududi” mavzusidagi xalqaro anjuman o’tkazildi.