O‘zbekiston tarixi

MUSTAMLAKACHILARNING ASL MAQSADLARI

Rus xukmdorlari O‘rta Osiyoni egallagach, mahalliy xalqqa nisbatan o‘z muomalasini o‘zgartira bordilar. Endi ular Turkiston xalqlarini umumiy bir nom bilan sart yoki tuzemets , deb atay boshladilar. Rus hukmdorlari endi sartlar etishtirayotgan xom ashyolarni o‘zlarniki hisoblab, shu erning o‘zida qayta ishlash rejasini tuza boshladilar. Sanoat korxonalarini qurish rejasi bir tomondan o‘lkada paxta yakka hokimligini kuchaytirsa, ikkinchi tomondan, ersizlar kuchidan ununmli foydalanish mumkin bo‘lardi, chunki aholiga er etishmasdi. Masalan, birgina 1890 yilning o‘zidagina Marg‘ilon uezdida hammasi bo‘lib 13 ming 963 xo‘jalik ersiz edi.

SHunday qilib, o‘lkada korxonalar qurish keng yo‘lga qo‘yildi. 1914 yilning 1 yanvarigacha olingan ma’lumotlarning guvohlik berishicha, o‘lkada 706 ta korxona bo‘lgan va ularda 20 ming 925 kishi mehnat qilgan. Bu korxonalarda asosan xom ashyo tayyorlanar va to‘g‘ri Rossiyaga tashib ketilar edi. O‘sha paytda asosiy korxonalarni sanaydigan bo‘lsak, bular 46 ta sovun zavodi, 40 ta mineral suv tayyorlaydigan korxonalar, 20 ta g‘isht zavodi, 197 ta paxta tozalash zavodi va hokazolar edi. Ana shu zavod va fabrikalardagi qora ishchilarning 13,2 foizi ruslar, 86,8 foizi esa “sart”lar edi.

Rus hukumati Turkistonning tub aholisi vakillarini oliy va o‘rta boshqaruv idoralariga yaqinlashtirmasdan, faqat quyi mansablargagina tayinlar edi. O‘zbeklar siyosiy huquqlaridan mahrum etilib, xokimiyat butunlay rus amaldorlari qo‘lida edi. Turkiston general gubernatori juda katta huquq va imtiyozlarga ega bo‘lib, uni hatto yarim podsho deb atardilar. Rossiya qoloqligi, zolimligi, kuchliligi bilan Ovrupa davlatlari orasida ajralib turar edi. Bu mamlakatda yakka xokimlik xukumron edi. Rus istibdodi barcha xalqlarni zulm iskanjasida ushlab turardi. Ayniqsa O‘rta Osiyo xalqlari hayoti g‘oyat mushkul edi, natijada o‘lka xalqlari o‘rtasida norozilik kuchaya boshladi, sinfiy ziddiyatlar vujudga keldi. Turkiston xalqlari endi nafaqat bosqinchilarga qarshi, balki mahalliy hukmdorlarga ham qarshi chiqa boshladilar.