O‘zbekiston tarixi

Ma’ruza maqsadi:

YAgona markazlashgan qudratli mamlakatda hayot kechirish xalq ommasi qiyofasida yaqqol sezilardi. Turli ijtimoiy qatlam va guruhlarga mansub aholi istagini his qila oladigan idrokli va kuchli irodaga ega shaxsgina bu vazifani hal qila olar edi. SHunday shaxsgina yoyilgan va tarqoq holdagi kuchlarni yagona bir oqimga yo‘naltira olishi mumkin edi. U eng avvalo harbiy iste’dod va qobiliyatga ega bo‘lishi talab etilgan. Mana shunday sifatlarga ega bo‘lgan shaxs Amir Temur ibn Tarag‘ay Bahodir edi. Bizning vazifamiz, ushbu shaxsning tarix sahnasiga kirib kelishi va uning qudratli imperiyasini boshqarishini ko‘rsatish.

Nazariy qism:

Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336 yil 9 aprelda (hijriy 736, sha’bon oyining 25 kunida) Keshga qarashli Xo‘ja Ilg‘or (hozirgi YAkkabog‘ tumani) qishlog‘ida barlos beklaridan biri Amir Tarag‘ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi. Onasi Takinaxotun Keshning obro‘li bekalaridan biri bo‘lgan.

XIV asrning birinchi yarmida O‘rta Osiyo uchta mo‘g‘ul davlati tomonidan bo‘lib olingan edi. Uning shimoli – g‘arbiy qismi Oltin O‘rda (Jo‘ji ulusi)ga qaragan (Xorazmning shimoliy qismi ham Urganch shahri bilan birga uning, tarkibiga kirgan). 1312 – 40 yillarda bu erda O‘zbek xon hukmronlik qilgan. Uning markazi YAngi saroy (Saroy Berka) bo‘lgan; Janubiy – g‘arbiy qismi (Xuroson, SHimoliy Eron) Xulagiylar davlati tarkibiga kirgan; SHarqiy qismi – Movarounnaxr, Ettisuv, SHarqiy Turkiston CHig‘atoy ulusini tashkil etgan.

Mug‘ullar hokimiyati ancha mustahkam bo‘lgan sharqiy Turkistonda 1348 yili hokimiyat qo‘lga kiritilgan. Tug‘luq Temir Movoraunnaxrda bo‘layotgan voqealarga befarq qarab tura olmagan. U 1359 yili mustaqillik uchun kurashayotgan barloslarning tanobini tortib qo‘yish uchun Movoraunnaxrga qo‘shin tortadi. Tug‘luq Temurga bachs kelaolmasligini yaxshi bilgan Xoji Barlos Xurosonga qochish taraddudiga tushgan. Uning og‘ir damlarda elni tashlab ketishi ko‘pchilikka ma’qul bo‘lmagan. Amakisi bilan Xurosonga ketishni istamagan Temur, hech ikkilanmasdan osoyishtalik qaror topib Tug‘luq Temur qaytib ketgandan so‘ng, oradan bir yil o‘tib qaytib kelgan Xoji Barlosga Temur mardlik qilib Kesh hokimligini qaytarib bergan.

1360-1370 yillarda Movarounnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta’sir o‘tkazgan shaxslardan yana biri Amir Qozog‘onning nabirasi amir Husayn edi. Balx va uning atrofidagi er-mulklar uning tasarrufida edi. Amir Xusayn bilan Sohibqiron Temurning bir-birlari bilan juda yaqinlashgan va yaxshi munosabatda bo‘lgan davrlar 1361-1365 yillarni o‘z ichiga oladi.

1366-1370 yillar oralig‘ida Amir Temur o‘z e’tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir Husayn va Amir Temur o‘rtasidagi ziddiyatlar 1370 yilda Husaynning o‘ldirilishi va Amir Temurning taxtga o‘tirishi bilan yakunlandi. Movarounnahrning amaldagi xoni CHingizxon avlodiga mansub bo‘lgan Suyurg‘atmish qo‘liga o‘tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa Movarounnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo‘lida qoldi, hamda Kesh shahridan Samarqandga ko‘chib, uni o‘z davlatining poytaxtiga aylantirdi.