O‘zbekiston tarixi

2-mavzu: MARKAZIY OSIYO-JAXON SIVILIZATSIYASINING

AJRALMAS QISMI

Reja:

1. 
   O‘zbekiston qadimgi sivilizatsiya va madaniyat beshigi.
   
2. 
   Ibtidoiy jamoa tuzumi. Uning tarixiy davrlari.
   
3. 
   O‘rta Osiyoda ilk shahar madaniyatining paydo bo‘lishi.
   
4. 
   “Avesto”ning insonning ma’naviy hayotini shakllantirishdagi o‘rni.
   

Tayanch iboralar:

Sivilizatsiya tushunchasi; paleolit, mezolit, neolit, eneolit, bronza asri, temir asri antropogenez jarayoni, davlatchilik tushunchasi, diniy e’tiqod, zardo‘shtilik.

Ma’ruza maqsadi:Fanning maqsadi O‘zbekiston xududida ibtidoiy jamoa tuzumidavrida insoniyatning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, jamiyat rivojlanish darajasi, moddiy va ma’naviy madaniyatini yuksalishi, qabilalar va xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rgatishdan iborat.
Olimlarning ilmiy faraziga ko‘ra, biz yashayotgan Ona zamin bundan besh milliard yil ilgari paydo bo‘lib, unda dastlab hech qanday hayot bo‘lmagan. Ona er tarixi geologik jixatdan arxey, paleozoy, mezozoy va kaynazoy eralariga bo‘linadi. Arxey erasi oxilarida Erda juda oddiy mavjudotlar, paleozoyda esa suvda va quruqlikda yashovchi hayvonlar, mezozoyda sudralib yuruvchi jonzotlar, kaynazoyda sut emizuvchi hayvonlar paydo bo‘ladi. Kaynazoy erasining to‘rtlamchi davri bundan 3-3,5 mln. yilgi davrni o‘z ichiga olib, bu davrda odamzotning dastlabki ajdodlari paydo bo‘ladi.

Tarix fanida insoniyat tabiatning bir qismi bo‘lib, u erdagi taraqqiyotning ma’lum bosqichida vujudga kelib uzluksiz izlanish va mehnat tufayli takomillashib borganligi haqidagi xulosalar, ko‘plab nazariyalar hamda rivoyatlardan ustunlik qiladi. Fanda odamning paydo bo‘lishi va rivojlanish jarayoni antropogenez (yunoncha, antropos - odam, pogenoz - rivojlanish ) deb ataladi.

Ingliz olimlari ota-bola Likilar o‘tgan asrning 50-60-yillarida SHarqiy Afrikada (Olduvoy darasida) qazishma ishlari olib borib oddiy tosh qurollar va qazilma odam qoldiqlarini topib, ular bundan 3-3,5mln. yil ilgari mavjud bulgan degan g‘oyani ilgari surdilar. Bu turdagi odamlar fanda “Zinjantrop” (“Ishbilarmon odamlar” yoki “Gomohabilis”) va “Avstralopitek” (“Janub maymuni”) deb nom olgan.

Zinjantroplardan keyingi davrda yashagan qazilma odamlar qoldiqlari Indoneziyadagi YAva orolidan XIX asrning oxirlarida topilgan bo‘lib fanda ularni “Pitekantrop” (“Maymun- odam”) deb atash rasm bo‘lgan. Pitekantroplar bundan taxminan 1 mln.-700-600 ming yil ilgari (E.Dyubua) yashaganlari aniqlangan. SHuningdek, 1927 yilda Xitoy hududlaridan topilgan (D.Blek) qadimgi odam qoldiqlari (“Sinantrop” - “Xitoy odami”) bundan 600-500 ming yil ilgarigi davrga oidligi aniqlangan. Undan tashqari eng qadimgi qazilma odam qoldiqlari Germaniyaning Geydelberg, Vengriyaning Budapesht shahri yaqinidan ham topilgan.

Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda zinjantrop, pitekantrop, sinatroplar eng qadimgi odamlar shakllanib rivojlanishining turli tarixiy bosqichlaridir. Bu turdagi qadimgi odamlar gavdalarini tik tutib yurganlar va toshdan turli mehnat qurollari yasab ulardan foydalana bilganlar. Qurol yasay bilishi, o‘simlik ildizlari va mevalarni iste’mol qilishda shu qurollardan foydalanishi, shuningdek, ayrim hayvonlarni ovlashi qadimgi odamlarni hayvonot olamidan ajratib turgan.Bu o‘rinda shuni ta’kidlash joizki, “Arxantrop”lar (qadimgi odamlar) eng qadimgi odamlardan farqlanib, ular zamonamizdan 100-50 ming yil keyin yashaganlar. Qadimgi odamlarning qazilma qoldiqlari dastavval Germaniyaning Neandertal vodiysidan topilganligi sababli fanda ularni “Neandertal odami” deb nomlash qabul qilingan.

Neandertal qiyofasidagi odamlarning suyak qoldiqlari bugungi kunga qadar Afrika, O‘rta Er dengizi qirg‘oqlari, O‘rta Osiyo, YAqin va O‘rta SHarq mamlakatlari hududlaridan, Qora dengiz bo‘ylaridan, SHimoliy Evropa hamda Osiyo erlaridan ko‘plab topilgan. Bu qiyofadagi odamlar nisbatan jismoniy jihatdan ancha baquvvat bo‘lib, 25-26 yil umr ko‘rgan. Ular toshdan xilma-xil qurollar yasashni bilganlar.

1968 yilda tadqiqotchilar Fransiyaning Tordoni viloyatidagi Kromanon g‘oridan 5 ta odam daf etilgan mozorni ochib o‘rganadilar. Tadqiqotlardan shu narsa ma’lum bo‘ldiki, bu erda baland bo‘yli (180 sm.), tashqi ko‘rinishi va qiyofasi, miya hajmi zamonaviy odamlarga o‘xshash odamlar dafn etilgan. Olimlar g‘ordan topilgan odamlar qoldiqlarini g‘or nomi bilan “kromanon odami”, ya’ni “zamonaviy odam” deb atadilar. Zamonaviy odam qoldiqlari bugungi kunda er yuzining yuzdan ziyod makonlaridan ochib o‘rganilgan.

Ta’kidlash lozimki, kromanon odami zamonasiga kelib dastlabki ajdodlarimizning biologik va jismoniy qiyofasi hozirgi zamon odamidan farq qilmaydigan darajada edi. Kromanonlar davri urug‘chilik jamoasi davri edi.

Eng qadimgi odamlar o‘zlarining rivojlanish bosqichlarida mehnat qurollarining turlarini ko‘paytirib va sifatini yaxshilab borganlar. Natijada ularning turmush tarzida, jismoniy ko‘rinishida o‘zgarishlar bo‘lib borgan. Antropogenez jarayonida mehnatning o‘zgartiruvchanlik mohiyatini arxeologiyaga oid turli-tuman manbalar tasdiqlaydi. Turli davrlarga oid moddiy madaniyatning almashishi hamda yangi asoslarda rivojlanishi moddiy manbalarning tashqi ko‘rinishidan ham aniqlanadi. Ko‘p ming yillar davomida rivojlangan tarixiy jarayonlar - odam va jamiyat taraqqiyotida asosiy, bosh mezon mehnat ekanligidan dalolat beradi.

O‘tgan asrning 80-yillarida arxeolog O‘.Islomov boshchiligidagi tadqiqotchilar Farg‘ona vodiysidagi Selungur (So‘x tumani) g‘oridan paleolit davri makonini ochishga muvaffaq bo‘ldilar. So‘nggi tadqiqotlar natijalariga qaraganda Selungur ilk paleolit davriga oid bo‘lib o‘n uchta madaniy qatlamdan iborat. Bu qatlamlardan juda ko‘plab ibtidoiy tosh qurollar topilgan. Bu qurollar ko‘p hollarda Olduvoy qurollariga o‘xshab ketadi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Selungur topilmalarining yoshi 1 mln. yildan ziyodroqdir. Selungur topilmalari orasidan eng ahamiyatlisi qadimgi odam jag‘ suyaklari, tishlari va elka suyaklaridir. Fanda “Farg‘ona odami”-”Fergantrop” deb nomlangan bu qazilma odam qoldiqlari eng qadimgi odam haqidagi tasavvurlarimizni yanada kengaytirish bilan birga O‘rta Osiyo, xususan O‘zbekistonning insoniyat paydo bo‘lib rivojlangan o‘choqlardan biri ekanligini uzil-kesil isbotlaydi.

Undan tashqari Ko‘lbuloq makonidan (1962 yilda ochilgan, SHimoli-sharqiy O‘zbekiston, Toshkent vil.) ham ko‘p qatlamli yodgorlik ochilgan bo‘lib, uning eng pastki qatlamlari ilk paleolit davriga oiddir. SHuningdek, Qizilolmasoy va Toshsoy (Ohangaron) makonlaridan ham ilk paleolit qatlamlari ochilgan hamda bu erdan 100dan ziyod chopper, nukleus, qirg‘ich va tarashlag‘ich tosh qurollar topilgan.

O‘rta paleolit (Muste madaniyati) - qadimgi tosh asrining muhim va ajralmas qismi hisoblanadi. O‘rta paleolit davriga kelib (bundan 100-40 ming yil muqaddam) neandertal qiyofali odamlar keng hududlarga yoyiladilar hamda avvalgi davrga nisbatan tabiat bilan faolroq munosabatga kirishadilar. Bu davrda tabiiy sharoit o‘zgarib Evropa, Osiyo va Amerikaning katta qismini ulkan muzliklar qoplaydi. Natijada mamontlar, shimol bug‘ulari, ayiqlar, umuman, sovuqsevar hayvonlar keng tarqaladi. Muzlikning siljishi oqibatida ob-havoning sovushi neandertal odamlarining tabiiy sharoitga moslashishiga turtki bo‘lgan edi. Bunday moslashuv yashash zaruriyatining turli ko‘rinishlari - sovuqdan saqlanish, boshpana izlash, kiyim kiyish, olovni kashf etish kabilar bilan izohlanadi. Undan tashqari bu davr odamlari o‘z faoliyatlari davomida dunyoni bilish, tabiat to‘g‘risida, undagi o‘zgarishlar va voqealarga munosabat borasida ma’lum dunyoqarashga ega bo‘lib, ibtidoiy bilimlar hamda fikrlash ko‘nikmalarini egallay boshlaydilar.

Bu davrga oid O‘zbekistondagi dastlabki yodgorlik Teshiktosh (Surxondaryo) g‘or makoni 1938 yilda A.Okladnikov tomonidan ochilgan edi. Keyinchalik O‘rta Osiyo hududlarida tadqiqotchilar tomonidan o‘rta paleolit davriga oid ko‘plab makonlar aniqlandi va ularda tadqiqot ishlari olib borildi. Omonqo‘ton (Taxtaqoracha dovoni, Samarqand), Qo‘tirbuloq va Zirabuloq (Zarafshon vodiysi), Qorabura (Vaxsh vohasi), Jarqo‘rg‘on (SHimoliy Tojikiston), Obirahmat (Toshkent viloyati), Ko‘lbuloqning yuqori qatlamlari (Toshkent viloyati), Qizilnur (Qizilqum), Tossor (Qirg‘iziston), Og‘zikichik (Tojikiston), Xo‘jakent (Toshkent viloyati), Qopchig‘ay (Qirg‘iziston) kabi ko‘plab makonlar o‘rta paleolit davriga oid bo‘lib, ularning jami 300 ga yaqinlashib qoladi. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, O‘rta Osiyo hududlarida o‘rta paleolit nisbiy tarzda mil. avv. 100-40 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi.

Toshkent viloyatidagi Obirahmat makoni (1962 yilda ochilgan) Tyanshan-CHotqol tizmasidagi Paltov soyining yuqori oqimidan topilgan. G‘or-makon yoysimon shaklda bo‘lib, janubga qaragan, sahni keng, quruq va yorug‘. G‘orda 10 metr qalinlikdagi 21ta madaniy qatlam aniqlangan. Madaniy qatlamlardan ohak toshli chaqmoq toshdan yasalgan xilma-xil mehnat qurollari topilgan bo‘lib, ularning umumiy soni 30 mingdan oshadi.

Topilmalari bilan mashhur bo‘lgan Qo‘tirbuloq makoni Samarqand viloyati Kattaqo‘rg‘on hududlaridan topilgan. Tadqiqotlar natijasida makondan 5 ta madaniy qatlam aniqlangan. Qatlamlarning qalinligi har xil bo‘lib, ulardagi topilmalar ham bir xilda tarqalmagan. Bu qatlamlarda o‘tkir uchli poykonlar, qirg‘ichlar, teshgichlar, ikki tomoniga ishlov berilgan bargsimon qurollar va boshqa turli-tuman tosh qurollar topilgan. SHuningdek, ko‘plab yovvoyi hayvonlar - fil, bug‘u, yovvoyi ot, quyon kabilarning suyaklari aniqlangan. Qo‘tirbuloqda yashagan qadimgi odamlar mevalar va o‘simlik ildizlari hamda yovvoyi hayvonlarni ovlab turmush tarzi yuritganlar.

O‘rta paleolit davrining ijtimoiy hayotdagi eng muhim xususiyati shundaki, bu davrda ibtidoiy to‘dadan urug‘chilik jamoasiga o‘tila boshlandi. Hozirgi zamon odamlariga o‘xshash odamlar (kromanyon) paydo bo‘lishi uchun zamin hozirlandi.

Undan tashqari sovuq iqlim tufayli o‘rta paleolit davri odamlari olovni kashf etdilar hamda sun’iy olov chiqarish va uni saqlashni o‘zlashtirdilar. G‘or va ungurlarni o‘zlashtirish, o‘choq yasab uning atrofida to‘planish va nihoyat jamoa bo‘lib ov qilish uslublarining paydo bo‘lishi mintaqamizdagi qadimgi odamlar ijtimoiy-iqtisodiy hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘ldi.

So‘nggi paleolit uzoq davom etgan qadimgi tosh asrining oxirgi bosqichi bo‘lib, nisbiy tarzda mil. avv. 40-12 ming yilliklarni o‘z ichiga oladi. Bu davr yodgorliklari muste madaniyati yodgorliklari madaniyatiga nisbatan kamroq o‘rganilgan. Hozirgi kunga qadar O‘rta Osiyoda bu davrga oid 30 dan ziyod makonlar ochilgan. Samarqand (shaharning o‘zida), Xo‘jag‘or (Farg‘ona vodiysi), SHug‘nov (Pomir etaklari), Ko‘lbuloq (Toshkent viloyati), Qorakamar (Tojikiston), Achisay (Qozog‘iston) yodgorliklari shular jumlasidandir.

Bu davrda xo‘jalikni boshqarish, olovni saqlash ayollar zimmasida bo‘lgan. SHu bois ham urug‘chilik tuzumiga asoslangan ibtidoiy jamoa - matriarxat (ona urug‘i jamoasi) deb atalgan. SHuningdek bu davrga kelib hozirgi zamon qiyofasidagi odamning shakllanishi bir vaqtning o‘zida evropoid, negroid va mongoloid irqlarining paydo bo‘lishiga olib kelgan edi. Ular bir-birlaridan terisining rangi, soch va ko‘zlarining shakli hamda rangi, muskular va bo‘ylarining uzun-kaltaligi, bosh suyagining shakli, yuz tuzilishi va boshqa belgilari bilan farqlangan. Irqlarning shakllanishida tabiiy sharoit ham muhim ahamiyat kasb etgan. Negroidlar Afrikada, evropoidlar Evropada, mongoloidlar Osiyo hududlarida keng tarqalganlar.

Toshkent viloyatida (Ohangaron) joylashgan Ko‘lbuloq makonining eng tepadagi uchta qatlami so‘nggi paleolit davriga oiddir. Bu qatlamlardan nisbatan takomillashgan tosh qurollar hamda ko‘plab hayvon suyaklari topilgan. SHuningdek, so‘nggi yillarda Toshkentning g‘arbidagi Bo‘zsuv I makoni ham so‘nggi paleolit davriga oid ekanligi aniqlangan.

Samarqand shahrida 1939 yilda ochilgan yodgorlik mintaqadagi so‘nggi paleolit davriga oid dastlabki makon hisoblanadi. Samarqand makoni ko‘p qatlamli bo‘lib bu qatlamlardan ko‘p sonli (7,5 ming) xilma-xil topilmalar topilgan. Ular orasida qirg‘ichlar, kesgichlar, sixchalar, pichoqlar, ushatgichlar, boltalar kabilar bor. SHuningdek, madaniy qatlamlardan gulxan qoldig‘i, ko‘mir parchalari va gulxan atrofidan hayvonlar hamda o‘simliklar qoldiqlari aniqlangan. Bu topilmalar bu erda yashagan qadimgi odamlarning ovchilik va termachilik bilan shug‘ullanganliklaridan dalolat beradi.

Ko‘pchilik tadqiqotchilar O‘rta Osiyo so‘nggi paleolit davrini asosan uchta - Samarqand, Xo‘jag‘or va Ko‘lbuloq madaniyatlariga ajratadilar. Bu davrga oid madaniyatlardan faqat Samarqand shahridan so‘nggi paleolit davri odamining qoldiqlari, ya’ni, elka suyak qismlari, pastki jag‘ va tishlar topilgan bo‘lib, tadqiqotchilar bu suyaklarni 25-30 yoshli kromanyon qiyofali ayolga tegishli bo‘lgan deb hisoblaydilar.

So‘nggi paleolit davriga kelib odamlarning hayoti va turmush tarzida ham turli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Xususan, odamlar g‘orlardan chiqib engil turar-joylar-chayla va yarim erto‘lalarda yashay boshladilar. Ular endi faqat tog‘li hududlarda yashab qolmay vohalar bo‘ylab tarqalib, tekisliklarda, daryo va ko‘llar bo‘ylarida joylashadilar hamda qarindosh-urug‘chilik jamoalariga bo‘linadilar. Natijada jamiyatda juft oilalar paydo bo‘ladi hamda ular ayrim urug‘larni birlashtirib urug‘ jamoasini tashkil etadilar.

Urug‘chilik (matriarxat) qadimgi jamiyat tarixining alohida bosqichini tashkil etib, bu jarayon ijtimoiy hayotdagi qator o‘zgarishlarning paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Lekin, dastlabki urug‘chilik tuzumi nisbatan rivojlanishning yuqori bosqichiga ko‘tarilgan bo‘lishiga qaramay, bu davr odamlari ovchilik, termachilik va baliqchilik bilan kun kechirar edilar.