“Oʻzbekiston tarixi” fanidan

Qo‘qon xonligi madaniyati.
Qo‘qon xonligining XVIII-XIX asrlar 1-yarmida kechgan 
madaniy hayotida ham sezilarli ijobiy o‘zgarishlar va siljishlar yuz berib borganligi ayondir. 
XIX asrda Qo‘qon xonligida tarixnavislik sezilarli ravishda o‘sib borgan. Oldinlari yozilgan bir 
necha tarixiy asarlar fors va arab tillaridan o‘zbek tiliga tarjima qilindi va yangi kitoblar yozildi. 
Bu yangi asarlarning o‘ziga xos xususiyatlari ham bor edi – ularning ayrimlari she’riy yoki 
qisman she’riy yo‘lda yozildi. Bu esa qo‘qonlik tarixchilarning adabiyotni yaxshi bilibgina 
qolmay, o‘zlari ham she’riyatda qalam tebratganliklarini ko‘rsatadi. Masalan, «Tarixi 
jahonnamoyi» (Junayd Mullo Avazmuhammad Mullo Ro‘zi Muhammad so‘fi o‘g’li), 
«Shohnoma» (Abdulkarim Fazliy Namangoniy), «Shohnomayi Umarxoniy» (Mirzo Qalandar 
Mushrif Isfarangiy, u Fazliy Namangoniyning «Zafarnoma» asarini nasriy qilib yozgan). 
«Muntaxab attavorix» (Xo‘ja Muhammad Hakimxon to‘ra bin Sayid Ma’sumxon), «Tarixi 
Shohruxiy» («Tarixi sayyidi Xudoyorxon», Mullo Niyoz muhammad Xo‘qandiy Niyoziy bin 
Mullo bin Ashur Muhammad Xo‘qandiy), «Tarixi jadidai Toshkand (Muhammad Solihxo‘ja ibn 
Qorixo‘ja), «Shohnoma» (Mahzun Ziyovuddin Xo‘qandiy), «Jangnomai Xudoyorxon» (Shavqiy 
Namangoniy) va b. 
XIX asr boshlarida shakllangan Qo‘qon adabiy muhiti ham xonlikning madaniy hayotida 
katta o‘rin tutgan. Qo‘qon hukmdorlarining qator namoyandalari temuriylar an’anasini davom 
ettirib, o‘zlari ham ilm-ma’rifat bilan shug’ullanib, bu sohani ravnaq topdirishga katta sa’y-

---

harakat qilganlar. Ayniqsa, bunda Qo‘qon xonlaridan Umarxon (1810-22) va muhammad 
Alixon (1822-41) davrlari yaqqol ajralib turadi. 
Xususan, Akmal (Maxmurning otasi), Amiriy (Qo‘qon xoni Umarxon), Boqixonto‘ra, 
Muhammad Sharif, Gulxaniy, Maxmur (Mahmud), Muntazir, Nizomiy Xo‘qandiy (asl nomi 
Nizomiddin Muhammadaminxo‘ja o‘g’li), Nodir, Nozil Muhammad Avaz, Avazmuhammad 
Yormuhammad o‘g’li Pisandiy, Fazliy Namangoniy, G’oziy singari shoirlar xalq ichida mashhur 
edilar. 
Qo‘qon adabiy muhitining yana bir muhim xarakterli jihati shundaki, bu davrda o‘zbek va 
fors-tojik tilida bab-baravar qalam tebratgan bir qator taniqli va mashhur o‘zbek shoiralari 
iste’dodi keng rivoj topdi. Mas, 
Dilshod otin, Zebuniso,
Zinnat, Mohzoda Begim, Mahzuna, 
Mushtariy, Nodira, Nozuk Xonim, 
Uvaysiylarning
ijodi ayricha ahamiyatga molikdir. 
Qo‘qon adabiy muhitining samarali ta’siri o‘laroq bu yurtdan keyinchalik 
Muqimiy, Furqat, 
Zavqiy
va boshqa yetuk badiiy so‘z san’atkorlari yetishib chiqdilar va o‘z xalqining erki, hurligi 
va ozodligi uchun xizmat qildilar.