“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

partiyaning sovet bolalariga bo’lgan mehr muhabbati timsoli bo’lib qoldi"-deb 
yozilgan edi. Va holanki 1939-1940 yillarda "doxiy sevgan" bolalarning 4.7% 
maktablarga jalb etilmagan, 6.1% maktablardan ketib qolgan, jami 100 mingdan 
ziyod bolalar maktablarga qatnamay qo’ygan edilar.
1
30-yillarda ko’pgina halol o’qituvchilar ham "xalq dushmani" deb e’lon
qilindi. Ularning farzandlari esa, bunday "yorliqni" olgan boshqa kishilar 
farzandlari singari komsomol a’zoligidan o’chirilib, maktablardan xaydaldilar.
Qatag’on yillarida favqulodda qonunlar qabul qilindi. 12 yoshdan boshlab 
o’lim jazosini qo’llash mumkin bo’lib qoldi. O’smirlarning kattalar bilan 
birgalikda qatl etilgan hollari ham sodir bo’ldi. 
Qatag’onliklar oqibatida o’qituvchi kadrlar soni kamayib ketdi. Xalq 
ta’limi to’zimi rahbarlari, pedagog olimlar hibsga olinib, "xalq dushmani" 
sifatida yo’q qilindi: (xalq ta’limida qa- tog’onlikni kengroq, tushuntirishni 
istagan o’qituvchilar uchun professor I.Tursunovning "Istiqlolga intilgan qalblar 
nidosi" (T., 1993 i) kitobini tavsiya etamiz.) 
Mehnatkashlarni chalgitish uchun matbuotda"xalq dushmanlari" ni "fosh 
etadigan" maqolalar muntazam e’lon qilinib borildi. Shu maqolalardan 
ayrimlarini matnda keltirib o’tishni lozim topdik: 
"Dushmanlar O’zbekiston Maorif xalq komissarligini bexudaga qo’ldan 
bermay kelgan emaslar. Turli davrlarda Maorif xalq komissarligiga boshchilik 
qilgan Usmonov, Karimov, Rizaev, Ramziy kabi sobiq xalq komissarlarining 
hammasi xalqning ashaddiy dushmani bo’lib chiqdilar. Ko’pgina shahar va 
rayon Maorif bulimlarining apparatlari hamda maktablar mana shunday tudalar 
bilan ifloslangan ekan xalq dushmanlari juda katta zarar keltirdilar. Ularning 
zarar ko’randachilik xatti harakatnlari oqibatida maktab yoshiga yetgan 
bolalarni umumiy majburiy o’qishga jalb etish ishi xan o’z to’la amalga 
oshirilayapti. Xalq dushmanlari o’zbek bolalarining to’liqsiz o’rta va o’rta 
maktablarni tug’allashlariga tuskinlik qildilar. Mana shuning uchun 8-10-
sinflarda o’qiyotganlarning 11% gina mahalliy millat vakillaridir O’zbekiston 
maktablariga o’qituvchi kadrlar tayyorlash ishiga zarar ko’randalarcha 
munosabat oqibatida 2176 o’qituvchi yetishmayotir..."Pravda vostoka" 
gazetasi, 1938 g 6 yanvar ) 
1
Qaralsin: «Учитель Узбекистана» gazetasi, 1988 yil 31 avgust. 

---

196 
"Xalq komissari Sorokin qanoti ostidagi millatchilar o’zbek o’quvchilarini 
o’zbek tilini darsliklardan o’rganish imkoniyatidan mahrum qildilar. Xalq 
komissari esa kotibalardan tashkil topgan o’tib bo’lmas to’siq orqasiga, 
kabinetiga o’tirib olib, tashqarida nima bulayotganidan bexabar". Bu davrda 
matbuotda bunday ayblarning yozilishining o’zi insonni sud va tergovsiz otib 
tashlash uchun kifoya edi. 
Yuqorida nomi zikr etilgan K.Sorokin 1936 yil iyul oyida respublika xalq 
ma’orifi komissari qilib tayinlangan edi. U 15 oygina xalq komissari bo’lib 
ishladi. 1937 yilning 29 sentyabrida uni xibsga olishdi. so’ngra uning rafiqasiga 
ham xibsga olish to’g’risidagi orderni ko’rsatishdi. Biroq uni (Gulso’m 
Abduraxmanova) o’sha vaqtda xomilador ekanligi qutqarib koldi. Uni 
qamoqdan chiqarib, yashab turgan uyini tezda bo’shatib qo’yishni talab qilishdi. 
U ikki yosh go’dagi bilan qaynonasining kichik bir uyiga ko’chib o’tdi.U 
Stalinga, Voroshilovga, Beriyaga maktublar yozdi. Lekin "Eringiz xat yozishish
huquqlaridan mahrum etilgan holda 10 yilga xukm qilingan degan 
mazmundagi javoblar Beriya imzosi bilan kelardi. Keyinchalik qamoq muddati 
xatlar bo’yicha ikki baravar ko’paytirildi. Eri xibsga olingandan uch oy keyin 
otib tashlanganligidan bexabar Gulsim opa har oyda erining turmada kun 
kechirishi uchun NKVD kassasiga oltmish so’mdan pul to’lab turdi. U bu yillar 
hatto, "doxiy" tezda adolatni tiklaydi, deb kutdi. Xatto, o’zining 1938 yil 
yanvarda tug’ilgan qiziga Stalinning qizi sharafiga Svetlana deb nom ham 
qo’ygan edi.("Pravda Vostoka" gazetasi, 1937 yil, 15 sentyabr.) 
Stalincha mustabid hokimiyati dastidan milliy jumhuriyatlar mustaqilligi, 
suverenligi barbod etilibgina kolmay, shu bilan birgalikda ularning fuqarolari 
ichki e’tiqodi, asrlar osha davom etib kelgan milliy qadriyatlari, urf-odatlari, 
rasm-rusmlari, diniy e’tiqodlari ham toptaldi. Dinni, ruhoniylar va dindorlarni 
ta’kib qilish xalqning ma’naviy madaniyatiga nihoyat darajada zarar yetkazdi. 
Ma’muriy islohot tartiboti urnatilishi bilan dinga ilmiy, milliy nuqtai nazardan 
yondoshish inkor etila boshladi. "Sotsializmda dinga o’rin yo’q, o’nga din 
begona" degan qoida ustun bo’lib koldi. Na masjidlar, na cherkovlar, na 
dindorlar shu qadar ta’kiblarni hech kachon boshidan kechirmagan edilar. 
Respublika ruhoniylarining asosiy qismi 30-yillarda kontsentratsion 
lagerlarga junatildi. Masjidlar bekitib qo’yildi. Ularning aksariyati otxonalar, 
omborxonalarga 
aylantirildi.Bu 
qilingan 
ishlar, 
shubhasiz, 
millionlab 
kishilarning shaxsiyatiga, milliy g’ururi, his-tuyg’ulariga ta’sir ko’rsatmay 
qolmadi. Xatto shunday holatlarga ham duch kelindiki, jumhuriyatimizdagi 
ko’plab xonadonlarda vaqti- vaqti bilan o’tkazib turiladigan tintuv paytidaarab 
yozuvida bosilgan biror kitob topilguday bo’lsa, uning nomi, mazmunini 
surishtirib ham o’tirmasdan, o’sha xonadon sohibiga jamiyatga yot unsur shaxs 
degan la’nat tamg’asi bosilib, uni qamoq yoki surgun jazosiga maxkum etilardi. 
Xorazm viloyatining Gurlan tumanidagi Beguvul qishlog’ida ilmli, yaxshi 
fazilatlari bilan elda hurmat kozongan, aellarni o’qitib, savodli qilgan mu’tabar 
onaxon Bibijon Ismoilovani 80 yoshida diniy kitob o’qishda ayblab, qamoqqa 

---

197 
olishgan va momo qamoqda og’ir ahvolda vafot etgan. Holbuki, uyiga o’sha 
qo’zg’unlar bostirib kirgan kechada Bibijon momo o’zining hamisha o’qib 
yuradigan sevimli