“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
7. Birinchi jahon urushining o’lka hayotiga ta’siri. 
Birinchi jahon urushi butun Rossiya imperiyasi, shuningdek Turkiston 
o’lkasi aholisining ham ahvolini yanada og’irlashtirdi. 1914 yil 26 iyulda 
Turkiston o’lkasi “Favqulodda muhofaza holatida” deb e’lon qilinib, mirshablik 
nazorati kuchaytirildi. Har qanday targ’ibot va tashviqot ta’qiqlanib, Maxsus 
qo’mita tomonidan 500 rublgacha jarima solish, 10 oy muddat qamash huquqi 
belgilandi. Mavjud tuzumdan norozilik o’zbek ishchi, hunarmandlari o’rtasida 
kuchaydi. Hozirgi O’zbekiston hududida joylashgan 425 sanoat korxonasidan 
220 ta paxta tozalash, 76 tasi qo’n-teri ishlash, 32 tasi pillp quritish zavodlari 
bo’lib, bularda 18 ming ishchi kuniga 12-14 soatdan og’ir sharoitda mehnat 
qilgan. Temir yo’l ishchilari safida tub millatli ishchilar safi 4,5-5 mingni 
tashkil qilgan. Turkiston hunarmandlarining ahvoli ham og’ir bo’lgan. Rus 
sanoati mollarining raqobati ularni xonavayron qilib, ko’pchiligi oxiri og’ir 
mehnat qiluvchi ishchilar safiga borib qo’shilgan edi. Urush o’lkaning qoloq 
qishloq xo’jaligiga asoslangan iqtisodiyotiga ham katta zarar yetkazdi. Natijada 
o’lka aholisining 90 foizini tashkil etgan dehqon va chorvadorlarning ahvoli 
ham mushkullashdi. 1916 yilda o’lkaning asosiy ekini bo’lgan paxtaning ekin 
maydoni ham hosildorligi kamayib ketdi. Paxtaga ixtisoslashgan rus 
fabrikantlari, o’z navbatida paxta narxini barqarorlashtirishga intilib, oxiri 
hukumat yordamida tayyorlangan paxtaning qat’iy narxda bo’lishiga erishdilar. 
Bundan paxtakorlarning noroziligi kuchayib paxta topshirishdan ommaviy bosh 
tortish boshlanib ketdi.
Dehqonlardan olinadigan rasmiy soliqlarning hajmi ham kun sayin ortib 
bordi. Turkiston yer solig’i 1914 yilda 6859021 rubl bo’lgan bo’lsa, 1916 yilga 
kelib, bu raqam 14311771 rublni, ya’ni ikki baraobarni tashkil qildi.1915 yilda 
maxsus soliq solinib, u paxtakorlar uchun har pud paxtadan 2 rubl 50 tiyinni 
tashkil qildi. Non narxi urush paytida 6 barobar oshdi
7
. Oziq-ovqat 
7
O’Z Res. Markaziy Davlat Arxivi, 461-jild, 1-ro’yhat, 1676-ish, 2-varaq. 

---

161 
ta’minotining qiyinlashuvi sababli Turkistonda mehnatkashlarning noroziligi 
kuchaydi. 
Narx-navoning 
oshishi 
yirik 
yer 
egalari, 
kapitalistlar, 
chayqovchilarga qo’l keldi. Natijada ular katta foyda ko’ra boshladilar. 
Rus mustamlakachilari urush paytida Turkistondan 59 mln. pud paxta, 8,5 
mln pud paxta yog’i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud teri, 300 ming pud 
go’sht, 229 ming pud sovun, 474 ming pud baliq olib ketishdi. Frontga aholidan 
70 ming ot, 12 ming tuya, 38 ming kv. metr gilam-namatlar, 2400 ming rubl 
naqd pul yig’ib oldilar. Huddi shu davrda guruch, go’sht, qand, kiyim-bosh 
narxi bir necha marta ko’tarilib, aholi ro’zg’orini og’ir ahvolga solib qo’ygan 
edi. Aynan shu sharoitda podshoning bu oilalarni boquvchisiz qoldiradigan 
mardikorlikka safarbarlik haqidagi farmoni xalq sabr-kosasini to’ldirgan so’ngi 
tomchi bo’ldi.
Imperator Nikolay 11 imzo chekkan 1916 yil 25 iyun kuni e’lon qilingan 
“Imperiyadagi rus bo’lmagan erkak aholini harakatdagi armiya rayonida 
mudofaa inshoatlari va harbiy aloqa yo’llari qurish uchun olib boriladigan 
ishlarga, shuningdek, davlat mudofqasi uchun zarur bo’lgan boshqa har qanday 
ishlarga jalb qilish haqida” farmoniga ko’ra Turkiston, Sibir, Kavkaz 
xalqlaridan 19 yoshdan 43 yoshgacha bo’lgan erkaklarni safarbar qilishni 
mo’ljallagan edi. Lekin bu farmonni bu tarzda Turkiston o’lkasiga mutlaqo 
tatbiq etib bo’lmasligini tajribali podsho amaldori sobiq harbiy vazir 
A.N.Kropatkin ham tushungan edi.
Biroq shunday bo’lsada podsho farmoni tezlik amalga oshirilishi 
buyurilib, Sirdaryo viloyati zimmasiga 87 ming, Samarqandga 88 ming, 
Farg’onaga 50 ming mardikor yuborish vazifasi yuklatildi. Bunday safarbarlik 
farmonining e’lon qilinishi va viloyatlarga yuklatilishi aholi o’rtasida qonli 
voqealarning vujudga kelishiga sabab bo’ldi. 1916 yil 10 iyulga kelib, Eski 
Marg’ilon, Qo’qon, Namangan, Andijon, Chust va boshqa viloyatlarda katta 
g’alayonlar sodir bo’ldi. 11 iyuldan 15 iyulgacha Farg’ona viloyatirning turli 
joylarida safarbarlikka qarshi oshkora talablar bilan chiqishlar bo’lib o’tdi. Bu 
esa Turkiston o’lkasida milliy ozodlik qo’zg’oloniga aylanib ketdi, mahalliy 
aholining yashash sharoiti, moddiy ahvoli yanada og’irlashdi.