O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

4. 
Mo‘g‘ullar istilosi va asorati
 
Movarounnahr yurtiga qanchalik 
vayronagarchilik keltirmasin, mag‘rur va masrur ajdodlarimiz iste’dodini. 
bunyodkorlik dahosini so‘ndira olmadi. Aksincha, ular vayron bo‘lib, kuli ko‘kka 
sovurilgan shaharu qishloqlar o‘rnida fusunkor me’moriy binolar, tarixiy obidalar, 
ko‘rkam arxitektura yodgorliklarini bunyod etdilar. Bu davrda barpo etilib, gavjum 
savdo-sotiq , hunarmandchilik markazlariga aylana borgan Andijon, qarshi, Urganch 
qaytadan ta’mirlanib, chiroy ochgan, oldingi mavqei, ahamiyatini bir muncha 
tiklagan Samarqand, Buxoro, SHosh, Xo‘jand singari shaharlar, ularning o‘ziga xos 
me’morchilik qiyofasi shundan dalolat beradi. 

---

77 
O‘rta Osiyo xalqlarining ma’naviy madaniyati, xususan, ilm-fan va badiiy 
adabiyot ham kata qiyinchiliklar bilan bo‘lsada, bu davrdv rivoj topib bordi. 
So‘fiylik ta’limoti, ilmi nujum, tarixshunoslik kabi sohalarda zabardast olimu 
fuzalolar yetishib chiqdi. Butun SHarq olamiga mashhur bo‘lgan shayx Sayfuddin 
Boxarziy Bahovuddin Naqshband (1318-1389), Juvayniy (vafoti 1383), Fazlulloh 
Rashididdin (1318 yilda o‘ldirilgan) singari olimlarning tarixiy asarlari hozirda ham 
o‘z qiymatini yo‘qotmagan. 
O‘rta Osiyo xalqlari dahosining eng yuksak badiiy in’ikosi usha davrda 
yetishib chiqqan nafis adabiyotning ko‘plab yirik namoyandalari ijodida yorqin aks 
etdi. Jaloliddin Rumiy, Muslihiddin Sa’diy, Amir xusrav Dehlaviy, Nosiriddin 
Rabg‘uziy, Pahlavon Mahmud, qutb Xorazmiy, Sayfi Saroyi singari xalq orsidan 
chiqqan mumtoz ijodkorlar shulur jumlasidandir. 
Asl nasl-nasabi xorazmlik bo‘lib Turkiyadan qo‘nim topgan sheriyat 
daholaridan Jaloliddin Rumiy (1207-1277) ning 6 jildli, 25 ming 700 baytdan iborat 
muqaddas kitob darajasida ulug‘langan go‘zal “Masnaviy” si, nazm va nasrda 
barobar qalam tebratgan ulug‘ g‘azalnavis shoir Sa’diy Sh’eroziy (1219-1292) ning 
mashhur “Bo‘ston” va “Guliston”i yoxud Paxlavon Mahmud (vafoti 1322) ning 
chug‘ur falsafiy mazmun bilan yo‘g‘rilgan boy ruboiyoti va,shuningdek, XIII asr 
oxiri-XIV asr birinchi yarmida yashab, ijod etgan Rabg‘uziyning ilk o‘zbek nasr 
namunalarini o‘zida aks ettirgan ikki jildli “qissasi Rabg‘uziy” asari va shu singarilar 
mana shunday hayotbaxsh ruh va mazmun bilan sug‘orilgandir. 
Bular jumlasiga XIV asrning birinchi yarmida ijod etib, o‘zlaridan boy meros 
qoldirib ketgan Xorazmiy, uning o‘zbek dunyoviy sheriyatining dastlabki ajoyib 
namunasi hisoblangan “Muhabbatnoma”, qutbning “Xusrav va Shirin”, Sayfi 
Saroyining “Suhayl va Guldursun”, “Gulistoni biturkiy” singari go‘zal dostonlarini 
ham nisbat berish mumkin. 
Shunday qilib, XIII-XIV asrlar davomida Movarounnahr hududi mo‘g‘ullar 
hukmronligi bilan bog‘liq qanday ziddiyatli, murakkab hayotiy jarayonlarni boshdan 
kechirmasin, uning ko‘hna madaniyati ilm-urfoni o‘ziga yo‘l topib rivojlanishda 
davom etdi. Xalq dahosi, ijodkorligi uning asl iste’dodli salohiyatli namoyandalari 
sa’y-harakatlari ila sayqal topib, yangi jozibador qirralar kashf etib bordi. Bu esa, 
shubhasiz, o‘lka xalqlari ma’naviy merosi, qadriyatlarining mazmunan boyib, 
yuksalishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.