189
edi. Uning kupchilik izdoshlari tomonidan ma'kullangan nuktai
nazariga kura, kishi unda xayvonot dunyosiga mansub ajdodlaridan
meros kilib olgan instinktiv mayllar va, eng avvalo, jinsiy instinkt va
uzini ximoya kilish instinkti mavjud bulganligi tufayli faoldir. Uzini
xayvonot olamida bulgani kabi namoyon kila olmaydi, negaki, jamiyat
kishini kuplab cheklashlar turiga urab tashlaydi, uning instinktlari va
mayillari "senzura"ga rubaru kiladi, bu esa kishini ularni cheklashga,
tayilishga majbur etadi. Instinktiv mayillar shu tarika shaxsning
anglanilgan xayotidan sharmandali bulgan, man etilgan va obru-
e'tiborga putur yetkazadigan xodisalar sifatida chikarib tashlanadi va
anglanilgan soxasiga aylanadi, "yashirin yashay boshlaydi", lekin
yukolib ketmaydi. Ular uzining xarakatlanuvchi kuchini, uz faolilgini
saklab kolgan xolda anglanilganlik soxasida sekin-asta kishilik
madaniyatining turli shakllari va inson faoilyati maxsuli tusiga kirib
(kismlarga ajratgan xolda) shaxsning xulk-atvorini yunaltirishni davom
ettiraveradi. Anglanilganlik soxasida instinktiv mayllar uzining kelib
chikishiga boglik xolda turlicha "kosplekslar"ga birlashadi, bu esa,
Freydning va freydchilarning ta'kidlashlaricha, shaxs faolligining
xakikiy sababi bulib xisoblanadi.
Freydning shaxs faolligi xakidagi konsepsiyasi (barcha xatolariga
karamay, uning yutugi anglanilmaganlik va moyilliklar jabxasiga
e'tiborni jalb etganligida edi)ni xatto bolaning shavoniy istaklari va
kurkinchlari xakida xech narsaga asoslanmagan xayoli uydirmalarini
bir chekkaga surib kuygan xolda dikkat bilan
karab chikilishi bu yerda
faollikning uzi xam biologik tabiiy kuch deb tushunilayotganini paykab
olish imkonini beradi. U xayvonlar instinktiga uxshash, ya'ni uzining
barcha ulchovlariga, "sublimasiya"lari ("kismlarga ajratilishi") va unga
karama-karshi kuyilgan jamiyat bilan mojarolari bulgani xolda usha
xayvonlar istinkti singari anglanilmagan buladi. Bunda jamiyatning
vazifasi mayllarni seklashda va "senzura" ostiga olishdan iborat bulib
koladi. Shaxs va uning faolligini bunday tarzda talkin kilish shaxsning
ijtimoiy mavjudot emas, balki biologik jonzot ekanligi xakidagi baxoni
keltirib chikaradi. Bunda inson va jamiyat bir-birlariga prinsipial
jixatdan yotdirr va ularning "uygun tarzda" munosabat urnatishlari
fakat birinchi ikkinchisining kuchi bilan bostirilgan takdirdagina,
birining ikkinchisi ustidan abadiy zurligi bulgandagina, anglanilgan
jabxaning isyon kutarishi, tajovuzga yuz tutishi, ichki a'zolarning
kasallanishi va xokazolar doimiy xavf solayotgan takdirdagina mumkin
deb faraz kilinadi.
Freydning shaxs faolligini butunlayicha fakat shaxvoniy xirsga
boglik kilib kuyishga intilishi markscha yunalishda bulmagan
psixologiyaning xam kupchiligida e'tiroz tugdirdi. Bu xol klassik
freydizmning va undan muayyan chekinishlarnin birikuvidan iborat
xususiyatga ega bulgan neofreydizm (A.Kardiner, E.From, K.Xorni va
192
Shaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rol
uynaydi. Kishi extiyoj ob'yektini maksad deb anglagn xolda uzining
shaxsiy maksadlarini uzi kirgan jamoaning maksadlari bilan boglaydi
va uz maksadlarini tegishli ravishda uzgartiradi, mazmunga
tuzatishlar kiritadi, yoxud jamoaning, jamiyatning maksadlariga mos
kelmay kolgan takdirda ularning nikoblaydi.
Istikboli anglaydigan kishiga xos ta'bi xiralik,kechinmalarga
karama-karshi ularok ruxsizlik xolati frustrasiya deb ataladi. Bu
kishi maksadiga erishish yulida real tarzda bartaraf etib bulmaydi deb
xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tuskinliklarga, govlarga
duch kelgan xollarda yuz beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: