17
Garchand, «Futuvvatnomai Sultoniy» javonmardlik (jo‗mardlik) tariqati
darveshlariga atab yozilgan bo‗lsa-da, unda ilgari surilgan axloqiy tamoyillar va
g‗oyalar umummintaqaviy, umuminsoniy qamrovga ega. Zero, buyuk forsigo‗y
o‗zbek shoiri Pahlavon Mahmud ma‘lum ma‘noda yangilagan bu tariqat darveshlik
xirqasini kiygan, lekin zarur bo‗lsa, barcha qurollar turini ishga solib, Vatan
himoyasiga otlanishni birinchi galdagi vazifasi deb bilgan erkparvar insonlar
sulukidir. Shu bois mazkur kitobda diniylik dunyoviylikdan ajratilmaydi, ular bir-
birini to‗ldirishi bilan inson hayotini axloqiylashtiradigan, go‗zallashtiradigan
hodisalar sifatida talqin etiladi. Javonmardlikning harbiylashtirilgan nasroniylar
ritsarlik ordenlaridan farqi ham shunda.
Koshifiy ilgari surgan axloqiy g‗oyalar hozirgi kunda ko‗p jihatdan o‗z ta‘sir
kuchini yo‗qotgan emas. Ayniqsa, uning tijoratchi, sotuvchi va xaridor odobiga doir
qoidalarini zamonaviy bozorlarimiz, tijorat markazlarimiz va do‗konlarimiz
devorlariga yozib qo‗yish ayni muddao bo‗lur edi.
Shuni alohida ta‘kidlash zarurki, kasb etikasida burch asosiy mezoniy tushuncha
hisoblanadi. Chunki, burch mohiyatan jamiyat, davlat va shaxslarga nisbatan
muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi majburiyatdir. U vijdon, e‘tiqod,
mas‘uliyat kabi tushunchalar bilan mustahkam bog‗liq. Umuman, hayotda insonning
har bir hatti-harakati zamirida burch tushunchasi - burchga sadoqat yoki xiyonat
yotadi.
Burchning insonlik burchi, musulmonlik burchi, nasroniylik burchi, fuqarolik
burchi, otalik burchi, onalik burchi, farzandlik burchi singari keng qamrovli, barcha
davrlar uchun umumiy bo‗lgan tushunchalari ham, jurnalistlik burchi, shifokorlik
burchi, olimlik burchi kabi kasbiy odob doirasidagi tushunchalari ham mavjud. Bu
borada mashhur olim, akademik Andrey Saxarovning taqdirini olaylik. U buyuk
nazariyotchi, fizik, termoyadro sohasida tengi yo‗q mutaxassis, vodorod bombasining
asosiy kashfiyotchisi, Vatan mudofaasini mustahkamlashdagi xizmatlari uchun
o‗nlab orden va medallar sohibi. U o‗zi yashagan davrda barcha unvon, lavozim,
mansab va moddiy ne‘matlarga erishdi. Biroq u hammasidan kechishga - ommaviy
qirg‗in qurollari, jumladan, o‗zi yaratgan vodorod bombasi sinovlariga ochiq
bayonotlar bilan qarshi chiqishga ahd qildi. Natijada qatag‗onlarga asoslangan
sho‗rolar tuzumi uni ilmiy jamoatchilikdan ajratib, poytaxtdan olisdagi Rossiya
shaharlaridan biriga badarg‗a qildi, uning nomini matbuotda yoki kitoblarda qayd
etilishini ta‘qiqladi. Vaholanki, u hammadan izzatliroq yashay olishi mumkin edi.
Saxarov yuksak axloq yo‗lini tanladi - olimlik burchi, o‗z kasbining odobi talablarini
bajarishni har
qanday boylik, izzat-ikromdan baland qo‗ydi.
Buyuk olim o‗z kashfiyoti insonning eng oliy huquqi bo‗lmish - yashash
huquqiga rahna solishi mumkinligi va qisman solayotgani uchun uni amalda
qo‗llanilishiga qarshi kurashdi. U sho‗rolar hukumati va mafkurachilari tomonidan
19
desak, adashmagan bo‗lamiz. Zotan, davlatlararo munosabatlardagi qabullar qadimgi
Misr uchun katta ahamiyat kasb etgan. Zero, bunday qablullar juda katta dabdaba va
va haddan ziyod qoidalar va rusmlar bilan amalga oshirilar edi. Keyinchalik bunday
qabullar boshqa davlatlarda ham amalga oshirila boshlandi.
Qadimgi Yunonistonda esa elchilar maxsus ―Germes nishonlari‖ deb nomlangan
vakillik nishonlarini o‗zlari bilan olib yurganlar. Elchilar xalqaro etiketning
bilimdonlari sifatida, ushbu yurtda qabul qilingan siyosiy qonun-qoidalarni qay
darajada bilishlari kelishuv bitimining taqdirini hal qilgan. Qadimgi Rimda esa
siyosiy etiket yanada ustunlikka ega bo‗lgan. Misol uchun, elchilar qabulining avvali
ziyofatlar bilan boshlanib, tashrifni tugallanishida esa ikkiomonlama sovg‗a hadya
qilish bilan yakunlangan.
Shu tarzda oqsuyaklarni oddiy fuqaro va ulardan pastroq darajada bo‗lgan
insonlarni farqlay bilish uchun alohida odamlarni o‗zini a‘lo jamoatda tutishning
tartib qoidalari paydo bo‗ldi. 1207 yilda ispaniyalik Petrous Alfonsi muallifligida ilk
bor ―O‗zini tutish qoidalari‖ deb nomlangan kitob paydo bo‗ldi. Albatta, bu
izlanishlar qadimgi Turon hamda Eronzaminda bunday yodgorliklar bo‗lmagan,
degan fikrni bildirmaydi. Zotan, bunda pandnomalarning o‗rni beqiyos. Ammo shuni
aniqlash zarurki, milliy o‗zligimizni anglash bilan bog‗liq bu ilmiy atamalar juda
ko‗p chalkashtirilib tushunilishi yoki targ‗ib qilinishi natijasida ko‗pgina
noaniqliklarni vujudga keltiradi. Aytaylik, axloq bilan xulq va odobni, odob bilan
etiketni bir ma‘noda tushunish hollari uchraydi. Aslida bu tushunchalar bir-biridan
ham nazariy, ham amaliy, ham qo‗llanish jihatidan farqlanadi.
Qadimgi Sharqda, jumladan, Somir alqovlarida inson hatti harakatlarini tartibga
soluvchi yozma yodgorliklarida – giltaxtalarda o‗z aksini topgan. Qadimgi Misrda
esa bu tartib-qoidalar qonunlar majmui sifatida emas, balki badiiy adabiyotlar orqali
namoyon bo‗lgan. Bunday qoidalar, ayniqsa Somirda ilohiylik bilan yo‗g‗rilgan.
Ularni bajarmaslik Xudoning qahri bilan qaytarilishi ta‘kidlangan. Qadimgi
skandinaviya adabiy yodgorligi ―Edda‖ eposida nafaqat dasturxon atrofida o‗tirish
qoidalari, balki hatto mezbon sharafiga tilak aytish me‘yorlarini o‗zida mujassam
etganini asoslaydi.
Bu kabi hatti-harakatlar me‘yorlari jamiyat taraqqiyotining yo‗nalishini belgilab
berar edi – yashash tarzi, odamlar dunyoqarashi, jamiyatdagi darajalarni farqlardi.
Bu esa keyinchalik turmush etiketi, balki siyosiy etiketni vujudga kelishiga sabab
bo‗ldi. U butun bir jamiyat bilan birga o‗zaro davlatlarning tashqi munosabatlarini
ham belgilar edi.
Do'stlaringiz bilan baham: