O‗zbekiston respublikasioliy va o‗rta


Profesional etika beshta tamoyilga asoslanadi



Download 1,82 Mb.
Pdf ko'rish
bet16/309
Sana11.01.2022
Hajmi1,82 Mb.
#352721
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   309
Bog'liq
этика ва этикет Дарслик

Profesional etika beshta tamoyilga asoslanadi: 
1.
 
Yaxlitlilik. Siz barcha sohaning ishchan munosabatlarida sodiqlik va to‗g‗rilik 
xususiyatiga ega bo‗lishingiz kerak 


20 
 
2.
 
Ob‘yektivlik.  Ish  jarayonida  boshqalarga  kasbiy  va  xizmat  yuzasidan 
ob‘yektiv bo‗lish, hamkasblaringizning ishiga tahdidlar bo‗lishi kerak emas.  
3.
 
Kasbiy kompetentlik va ish haqida qayg‗urish. 
4.
 
Konfedetsiallik,  ya‘ni  o‗z  kasbiy  sohangizdagi  ma‘lumotlardan  o‗z 
manfaatlaringiz uchun foydalanish tavsiya etilmaydi. 
5.
 
Kasbiy xulq-atvor. Har qanday sohada o‗z kasbingizga sodiq bo‗lish darkor. 
Etiketga keladigan bo‗lsak, odob qoidalari etiket qoidalaridan ustun hisoblangan. 
Zero,  odob  rasm-rusmlar  –  asosan  tashqi  ta‘sirga  emas,  balki  ichki  jihatlarga  – 
insoniylikni, xulq va axloqiylik uchun asos sifatida qaratilgan.  Ya‘ni etiket ―muhimi 
qandayligi  emas,  balki  boshqalar  uchun  qanday  ko‗rinishda‖  shiori  ostida  o‗zini 
yo‗qotib  qo‗ymaslik,  aslzodalikning  mavjudligini  ko‗rsatishga  intilish  va  shu  bilan 
jamoatchilikda  ijobiy  taassurot  qoldirish  bilan  bog‗liq  bo‗lgan.  Odob  insonlararo 
munosabatlarni axloqiylashtirish hamda uni axloqiy anglash orqali takomillashadigan 
tashqi va ichki go‗zallik uyg‗unligi sifatida namoyon bo‗ladi. Shu ma‘noda, ―Odob – 
inson  haqida  yoqimli  taassurot  uyg‗otadigan,  lekin  jamoa,  jamiyat  va  insoniyat 
hayotida  burilish  yasaydigan  darajada  muhim  ahamiyatga  ega  bo‗lmaydigan,  milliy 
urf-odatlarga  asoslangan  chiroyli  hatti-harakatlarni  o‗z  ichiga  oladi‖.  Bundan 
tashqari, odob insonlarni ranjitmaslik, Jan Pol Sartr aytganidek, erkin jamiyatda erkin 
bo‗lish,  ya‘ni  boshqalarni  erkini  ta‘minlashga,  odamlarni  axloqiylikka,  ular  orasida 
munosabatlarni  yaxshilashga qaratilgan. Ushbu  atamalarning ilmiy  asosiga  murojaat 
qilsak,  ularning  mazmun-mohiyati  yanada  aniqroq  namoyon  bo‗ladi.  Shu  ma‘noda 
etiketbirinchidan,  inson  va  jamiyat  o‗rtasida  munosabatlarning  qaysi  axloqiy 
mezonlarga asoslanishini belgilasa, ikkinchidan, siyosat va ijtimoiy voqelikni bir–biri 
bilan  ―murosayu  –  madora‖  qilishga  chaqiruvchi  tarbiya  vositasi  sifatida  namoyon 
bo‗ladi. 
Garchi bu ikki soha insoniy munosabatlarini go‗zallashtirishga qaratilgan bo‗lsa-
da,  ularning  rivojlanishi  individual  xarakterga  ega.  Chunonchi,  insonlararo 
munosabatlarda  Sharq  e‘tiborni  odob  va  axloqqa  qaratib,  uni  pandnomalar  orqali 
rivojlantirgan  bo‗lsa,  G‗arbda  esa  etiket  qoidalari  diplomat  munosabatlardagi  hatti-
harakatlarga asoslanadi. Bu borada 1716 yilda Hamburgda nashr etilgan Montesning 
―Yuqori  tabaqali  insonlar  va  ayollar  bilan  qanday  mulozamat  qilish  hamda 
ayollarning bizga nisbatan o‗zini qanday tutishi haqidagi kitob‖ deb nomlangan kitob 
misol  bo‗ladi.  Unda  turli  tantanali  qabullarning  etiket  bilan  bog‗liq  barcha 
murakkabliklari tasnif qilingan.  
O‗rta  asrlarga  kelib  etiket  qoidalari  cherkov  talablari  asosida  belgilandi. 
Ruhoniylarning inson munosabatlarini boshqarishga bo‗lgan intilishi boshqa sohalar 
kabi etiket qoidalari asosida munosabatlar tizimida turg‗unlikni paydo qildi. Ammo 
yangi  davrga  kelib  G‗arbda  etiket  rivojlana  boshladi.  Yuqori  tabaqali  kishilarning 
moliyaviy imkoniyatlarini yo‗naltirish, ularning jamoatda o‗z o‗rniga ega bo‗lishiga 


21 
 
doir  etiketning  qoidalari  takomillashdi.  Yigitlarning  uylanishi  va  qizlarnnig 
turmushga  chiqishi  yoki  moddiy  imkoniyatlari  kam  yigitning  o‗z  mavqeini  tiklab 
olish  uchun  etiket  juda  katta  ahamiyat  kasb  eta  boshladi,  hatto  dasturxon  atrofida 
o‗zini  tutish  etiketi  siyosiy  darajaga  ham  yetdi.  Biroq  bu  kabi  munosabatlarda 
me‘yorning  buzilishi  G‗arb  ziyolilarini  g‗ashini  keltira  boshladi.  Sharqda  esa  bu 
masalalarning barchasi axloqiy mezonlar asosida rivojlantirildi. 
 Misol  uchun  musulmon  Sharqida  taom  tanovul  qilish  paytiga  kelib  qolgan 
mehmon  mezbonni  rad  yetishi,  Alloh  bergan  rizqdan  voz  kechish,  o‗zini  Xudodan 
ustun  deb  hisoblash  deb  tushunilar  edi.  Ya‘ni  taom  tanovul  qilish  ham  ma‘lum 
ma‘noda  o‗ziga  xos  ibodat  hisoblandi.  Chunki  inson  kim  ekanligini,  hayotning 
mayda-chuyda  tashvishlarini,  muhimi  asosiy  maqsad  –  o‗z-o‗zini  anglashni  unutib 
qo‗ymaslik,  tanovul  paytida  unga  rizq  bergan  Zotning  yerdagi  ajoyibotlari,  borliq 
borasidagi  mushohadaga  chorlashi  lozim  edi.  G‗arbda  esa,  taomga  taklif  qilingan 
mehmon taklifni qabul qilishdan avval bashang va yuksak did bilan kiyingan bo‗lishi 
shart  edi.  Agar  mehmon  taklifni  qabul  qilsayu,  yuqoridagi  qoidani  unutsa,  bu  holat 
mezbonga  nisbatan  haqorat  tarzida  qabul  qilinishi  mumkin  edi.  Ya‘ni,  kiborli 
jamiyatga ―arziydigan‖ inson bo‗lishdan ―toyilish‖ shu jamiyatga qarshi borish bilan 
barobar bo‗lgan. 
Shuning  uchun  etiket  qoidalarini  buzuvchi  mayda-chuyda  jihatlar,  arzimagan 
xatolar  kechirilmas  va  kelajakka  qattiq  ta‘sir  qilar  edi.  Bu  esa  Evropaning  yuksak 
darajadagi  kiborli  jamiyatida  yashab  kyetish  oson  emasligini  va  faqatgina  a‘lo 
insonlargina  bu  borada  ijobiy  natijalarga  erishadilar,  degan  ma‘noni  anglatar  edi. 
Bunday talablar keyinchalik bir qator olimlarni yillar davomida etiketga qarshi borish 
va  uni  deyarli  yo‗qqa  chiqarishga  intilishiga  sabab  bo‗ladi.  Zero,  o‗rta  asrlarda 
cherkov  aqidalari  paydo  qilgan  turg‗unlik  bu  paytga  kelib  sekin-asta  o‗z  ta‘sirini 
yo‗qota  boshlagan,  ijtimoiy  munosabatlar  tizimida  sharqning  axloqiy  qadriyatlariga 
asoslana boshlagan edi. Shuning uchun axloqiy tarbiya masalasini etiket qoidalaridan 
yuqori  turishini  nazariy  jihatdan  asoslashga  harakat  qilindi.  Masalan,  ruhiy  tahlil 
falsafasi bu borada o‗ziga xos yondoShuvni vujudga keltirdi.  
Bu borada Sigzmund Shhoma Froyd ta‘limotiga ko‗ra, bolalik davrini boshidan 
o‗tkazgan  inson  o‗zi  yashab  turgan  jamiyatning  axloqiy  hamda  estetik  mezonlari 
bilan  hisoblashishga  majburdir.  Mayllarning  o‗ziga  xos  kompensatsiyasi  esa 
bolalikdan  odamlarda  xayol  o‗yiniga  berilishni  kuchaytiradi,  keyinchalik  ular 
xayolotga,  kuchli  ishtiyoqqa  aylanadi.  Bu  masalalarni  Froyd  «Shoir  va  xayolot»  va 
«Ruhiy  tahlilga  kirish.  Ma‘ruzalar»  degan  asarlarida  izohlab  beradi.  Uning  nazdida 
xayolot manbai onglanmaganlikda mavjud, onglanmaganlik – inson ruhi quvvatining 
makoni.  Inson  bolalikdanoq  tashqi  olam  cheklovlari  hamda  jamiyat  ta‘qiqlari  bilan 
hisoblashishga  majbur  bo‗lar  ekan,  uning  istaklari  tufayli  vujudga  kelgan  o‗zaro 
ziddiyatlardan qutulish yo‗li bu – xayolot va uning asosida vujudga keluvchi san‘at. 


22 
 
Xayolotning  paydo  bo‗lishi  nevroz  va  psixoz  atalmish  ruhiy  kasallikka  sharoit 
yaratadi, zero, u keyinchalik turli ruhiy kasalliklarga olib boruvchi onglanmaganlikni 
ongga  kuchli  ravishda  yopirilishdan  saqlaydi.  Jamiyat  inkor  qiluvchi  istak-
mayllarning Shaxs «men»idan siqib chiqarilishi albatta, uning ruhiyatiga salbiy ta‘sir 
ko‗rsatadi. Bu esa inson ixtiyor erkinligi, uning tanlovini hurmat qilishga, erkinlikni 
vasf qilishga olib keldi hamda etiket avvalgidek nufuzdagi hayot-mamot darajasidagi 
amal emas, balki jamiyatda Shunchaki xulq-atvorni to‗g‗ri yo‗lga solishga intiladigan 
soha darajasiga tushdi. 
Etiketning  mohiyatini  tushuntirar  ekan,  faylasuf    Abdulla  Sher  ―Etiket  – 
takallufning  mayda-chuyda  jihatlarigacha  ishlab  chiqilgan  odob  qoidalari  sifatida 
ijobiy, kishining ko‗zini quvontiradigan muomala hodisasi. Lekin ayni paytda, u asl 
axloqiy asosini yo‗qotgan majburiy mulozamat tarzida ham namoyon bo‗ladi: etiket 
qoidalarini  bajarayotgan  kishi  aslida  o‗z  xohish-ixtiyoriga  qarshi  ish  ko‗rayotgan 
bo‗lishi ham mumkin‖, -  degan fikrni bildiradi. 
Axloq-odob  qoidalar  majmuiga,  pandnomalarga  ega  bo‗lgan  Sharq  kishisida 
―bizga etiketni o‗rganishning nima zaruriyati bor‖, degan savol tug‗ilishi tabiiy. Bu 
borada  etiketni  fan  sifatida  o‗rganish,  qolaversa,  ijtimoiy-maishiy  turmush  tarzi 
sog‗lomlashtirishga  yo‗naltirilgan  metodologik,  axloqiy,  iqtisodiy  asoslar  mavjud. 
Shuningdek,  etiketning  muhim  ahamiyati  shundaki,  diplomatik,  biznesmen,  rasmiy 
qabullar va tashriflar kabi zamonaviy etiketlardan tashqari, milliy etiket ko‗rinishlari 
ham  mavjud.  Ular  milliy  qadriyatlarni  saqlab  qolish,  ularga  nisbatan  hurmat  va 
ehtirom  bilan  munosabatda  bo‗lishga  chorlaydi.  Bu  o‗ziga  xos  axloqiy-  estetik 
xususiyat kasb etadi. Ya‘ni, unda odob bilan go‗zallikning uyg‗unligini ko‗rishimiz 
mumkin,  qat‘iy  odob  qonun-qoidalari  chiroyli  hatti-harakatlar  vositasida  amalga 
oshiriladi.
 
Avvalo,  etiket  mumtoz  etika  fanining  axloqiy  madaniyat  ruknidagi  sohasi 
sifatida  o‗tib  kelinadi.  Ammo  axloqiy  tafakkur  rivoji  axloqiy  muammolarning 
zamonaviy  masalarini  tadqiq  qilishi natijasida kengaya  boshladi. Bu  holat  natijasida 
etiketni  etika  fanining  alohida  qismi  sifatida  tadqiq  etishni  taqozo  qilmoqda. 
Qolaversa,  o‗tgan  asrning  oxiriga  kelib  dunyo  ijtimoiy-ma‘naviy  manzarasining 
o‗zgarishi  va  axloqiy  qadriyatlarga  munosabatdagi  ―zamonaviylik‖  ba‘zi  axloqiy 
qadriyatlarni  noto‗g‗ri  tushunilishi  yoki  ularga  mensimaslik  bilan  munosabatda 
bo‗lish kabi salbiy  holatlarni vujudga keltirmoqda. Ayniqsa, insonlararo muomala va 
muloqotdagi  qo‗pollikni    –  to‗g‗rilik,  kibr  va  riyoni  –  qadr-qimmat,  odobsizlikni  – 
erkinlik,  nomardlik,  hiyla  va  haromni  –  uddaburonlik,  kattalarga  nisbatan 
hurmatsizlikni  –  mustaqil  fikrga  egalik,  madaniyatsizlikni  –  dangallik  deya  qabul 
qilish  achinarli  holdir.  Bundan  tashqari,  yuqoridagi  salbiy  holatlar  har  tomonlama 
barkamol avlodni shakllantirish, iqtisodiy jihatdan barqarorlikka ega bo‗lish, axloqiy 
munosabatlarni  tartibga  solish,  o‗z  sohasining  ustasi  sifatida  jahon  mutaxassislari 


23 
 
bilan  bemalol  raqobatlasha  oladigan  kadr  bo‗lib  yetishish  yo‗lida  olib  boriladigan 
ishlarga ham monelik qiladi. 
 
Shuni  ta‘kidlash  zarurki,  axloqiy  tafakkur  etiketni  o‗z-o‗zicha  axloqiy 
anglashning  muhim  xususiyatlariga  hamda  axloqiy  tamoyillar,  me‘yorlar, 
tushunchalarsiz  qabul  qilib  uni  ijtimoiy  hayotga  to‗g‗ridan-to‗g‗ri  qo‗llash  bilan 
kutilgan  natijani  bermaydi.  Chunki  hozirgi  zamon  etiket  mezonlari,  qoidalari  va 
talablari  barcha  ijtimoiy  hayot  sohalarni  qamrab  olmoqda.  Bugungi  etiket  inson 
axloqiy  munosabatlarini  himoyalaydi.  Biroq  etiketning  axloqiy  talabi  hisoblangan 
nazokat,  takalluf,  iltifotda  samimiylik,  ya‘ni  botiniy  axloqning  bo‗lmasligi  yoki 
sustligi  amalga  oshirilgan  harakatlarni  oqlamaydi.  Shu  ma‘noda,  bu  yo‗lda  yuksak 
axloqiy bilim va dunyoqarashga ega bo‗lmay turib, kutilgan natijaga erishish qiyin. 
Zero,  ulug‗lar  aytganidek,  ―Vaqtiki  ma‘lum  bo‗ldi,  har  kishiga  ul  ilmni  bilmak 
vojibdurkim,  qilur  amalida  ul  ilmga  hojatmand  bo‗lg‗ay.  Bas,  bilgilki,  omi(lar) 
hamisha  xatardadurlarkim,  agar  bir  amalni  qilmoqni  xohish  qilsalar,  ul  amal  ilmini 
bilmagay...‖ 
Etiketning qoidalari – odobga, odob – xushxulqqa, xushhulq - axloqiylikka olib 
boradi.  Binobarin,  axloq  –  jamiyat,  zamon,  ba‘zan  umumbashariy  ahamiyatga  ega, 
insoniyat  tarixi  uchun  namuna  bo‗la  oladigan  ijobiy  hatti-harakatlar  yig‗indisi, 
insoniy kamolot darajasini belgilovchi ma‘naviy hodisa sifatida nafaqat shaxsni, balki 
butun  bir  jamiyat  taraqqiyoti  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  bois  etiketni 
bugungi  kunga  kelib  texnika  asri  kishisining  zamon  talablariga  javob  beradigan 
madaniy  maishiy  turmush  tarzini  go‗zallashtirishga,  o‗zaro  munosabatlar  tizimini 
madaniylashtirishga xizmat qiluvchi fanning yangi tarmog‗i deyish mumkin.  

Download 1,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   309




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish