O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

Jahon sivilizatsiyalarining xronologik doirasi

Jahon sivilizatsiyalari		O’tish davri	Shakl lanish	Yetuk lik	Tushkun lik	Asrlar ning umumiy uzunligi	Jadalla shish koefitsiyenti
Neolit	Bosqich larning xronolgik doiralari. Yuz yilliklar uzunligi	Er. avv. 10-8 ming yillik (mezolit) 25-28	Er. avv. 8-7 ming yillik 12-15	Er. avv. 6 ming yillik 10-12	Er. avv. 5 ming yillik 8-10	30-37 55-65
Ilk sinfiy	Bosqichlarning xronologik doiralari. Yuz yilliklar uzunligi	Er. avv. 4 ming yillik (neolit) 9-10	Er. avv. 3 ming yillik 8- 9	Er. avv. 2 ming yillik 7- 8	Er. avv. 2 ming yillik yarmi 5- 6	20-23 29-33	1,6 1,9
Antik	Bosqichlarning xronologik doiralari. Yuz yilliklar uzunligi	Er. avv. XII-IX asrlar 4	Er. avv. VIII-V asr 4	Er. avv. IV-er. I asri 5	II asr o’rtalari – V asr o’rtalari 3,5	12,5 16,5	1,7 1,9
O’rta asrlar	Bosqichlarining xronologik doiralari. Yuz yilliklar uzunligi	V asr o’rtalari VIII asr 3,5	IX asr–XI asr 2,5	XII asr O’rtalarI –XIII asr o’rtalari 2,0	XIII asr o’rtalari– XIV asr o’rtalari 1,0	5,5 9.0	2,3 1,8
Industriya arafasi	Bosqichlarining xronologik doiralari. Yuz yilliklar uzunligi	XIV asr o’rtalari– XV asr o’rtalari 1,0	XV asr o’rtalarI– XVI asr o’rtalari 1,0	XVI asr o’rtalari– XVII asr o’rtalari 1,0	XVII asr o’rtalari 1730-y. 0,8	2,8 3,8	2,0 2,4
Industrial	Bosqichlarining xronologik doiralari. Yuz yilliklar uzunligi	1731-1789 yy. 0,6	1790-1850 yy. 0,6	1851-1913 yy. 0,6	1914-1972 yy. 0,6	1,8 2,4	1,5 1,5
Postindustrial	Bosqichlarining xronologik doiralari. Yuz yilliklar uzunligi	1973-2020 yy. 0,5	2021-2060 yy. 0,4	2061-2100 yy. 0,4	2101-2130 yy. 0,3	1,2 1,6	1,5 1,5

¹ Yuqori grafa - tug’ilishsiz o’tish davri va qoldiq fazalar; quyi grafa – o’tish davri ham kiradi
² oldin o’tgan sivilizatsiyani keyingisiga munosabati

Birinchi jadvalda yettita dunyo sivilizatsiyalari ajratilgan. Ulardan uch, birinchisi-neolit, ilk sinfiy va antik sivilizatsiyalar-jamiyatini shakllanishi, uning bolaligi va o’smirligini aks ettirgan tarixiy supersiklga birlashtirilishi mumkin, olim Yakovetsni fikricha, bu tarixiy davrning cho’qqisi ma’naviyat-madaniyatni gullab-yashnagan davri antik bosqichdir. Keyin uch sivilizatsiyalar-o’rta asrlar, industriya arafasi va industrial-jamiyatning yetuklik bosqichi deb shartli aytish mumkin. Ular asta-sekin butun yer sharini qamrab oldi, qudratli texnologik bazani shakllantirdi, bozor munosabatlariga asoslangan ko’p ukladli iqtisodiyot, demokratik ijtimoiy-siyosiy tuzumni yaratdi, atrof dunyoni bilish va o’zlashtirishda, ma’naviy muhitni rivojlantirishda yuqori marralarni egalladi va biosferaga (ijobiy va salbiy) ta’sir qilish darajasi bilan, tabiat kuchlari bilan tenglashdi, noosferaning negativ variantini realizatsiya qilishda faqat insoniyatni emas, balki yerdagi barcha tirik mavjudotni halokat yoqasiga keltirib qo’ydi.

XX asr oxirida jamiyat yangi supersiklga o’tish bosqichiga kirdi deb tavsiflash mumkin, supersiklning birinchi bosqichi post-industrial (industriiyadan keyingi) sivilizatsiya bo’ladi. Bu insoniyat jamiyatini gullab-yashnagan davri bo’ladimi, jamoa donoligi, qaysiki aqlning qudratini va moddiy ifodasini insoniyatni barkamol rivojlanishi uchun va noosferani pozetik variantini shakllantirishga ishlata oladimi-yoki insoniyat jamiyatini hayotiy siklini, keksayish fazasini ifodalaydigan bir necha sivilizatsiyalarni (vaqt bo’yicha yanada qisqa) qamrab oladigan uzoq davr boshlanadimi-buni kelajak ko’rsatadi.
Birinchi jadval ma’lumotlari tarixiy ritmlarning miqdor tavsifini aniqlashga yordam beradi. Har bir keyingi sivilizatsiyani (o’tish davrisiz) davomiyligini qisqarish an’anasi aniq ko’rinadi: neolit sivilizatsiyasi uchun 30 dan-37 yuz yillik, industrial sivilizatsiya uchun 1,8 yuz yillik, postindustrial sivilizatsiya uchun 1,2 yuz yillikgacha. Tezlik sur’ati o’rta asrlar va industria arafasi sivilizatsiyalari uchun eng yuqori bo’ldi, keyin u sekinlasha boshladi. Birinchi bosqich (mezon)da eng uzoq o’tish davri, keyin u tez qisqaradi va har bir sivilizatsiyaning hayot siklida yanada kichik hajmni (neolit uchun 44 %, industrial uchun 25 %) egallaydi. Lekin yangi supersiklga o’tishda o’tish davri nisbatan yana o’sadi.
Lekin yangi supersiklga o’tishda o’tish davrining uzunligi yana nisbatan o’sadi. Bu haqda sivilizatsiyalar hayotiy sikllarining uzunligi bo’yicha o’tish davrining tutgan hajmini ifodalaydigan quyidagi raqamlar bo’yicha fikrlash mumkin:

Sivilizatsiyalar 1 2 3 4 5 6 7

O’tish davrining tutgan o’rni 44 31 24 39 26 25 31

Tarixiy progressning episentrlari bo’yicha belgilanadigan Jahon sivilizatsiya-larining almashuvi insoniyat jamiyati taraqqiyotining izchil bosqichlarini ifodalaydi. Lekin, bu episentrlar davriy ko’chib turadi u asosan supersikllarni almashuvi davrida, birinchi uch sivilizatsiyalar uchun progress episentri O’rtayer dengizi havzasida, Yaqin va Uzoq Sharqda (Misr, Mesopotamiya, Hindiston) joylashdi. Bu davrda dunyo sivilizatsiyalarini politsentrizmi, bir qator lokal sivilizatsiyalarining shakllanganini aytish mumkin. Keyingi uch sivilizatsiya tarixiy progressning “Sharqdan (Xitoy, Hindiston, O’rta Osiyo, Yaqin Sharq) G’arbga Yevropaga, keyin Shimoliy Amerikaga siljishi bilan tavsiflanadi. Yangi supersikl episentrni Sharqqa Osiyo-Tinch okeani havzasiga (Yaponiya, yangi industrial mamlakatlar AQSh, Xitoy) siljishi an’anasi ko’rinadi.

Lekin lokal sivilizatsiyalar o’zining umumdunyo ritmidan farq qilgan o’z ritmiga ega. U turli vaqtda (ming yillik oraliqda) paydo bo’ladi, ularning ba’zilari halok bo’ladi. Aralash lokal sivilizatsiyalar o’z dinamikasida bir-biriga mos bo’ladi, shuning uchun ularni va bir necha guruhini ajratish mumkin.
1. O’rtayer dengizi – Yaqin Sharq guruhi, bu hududda birinchi lokal sivilizatsiyalar (Misr, Mesopotamiya, Suriya va Falastin, Kichik Osiyo, Yunoniston, Italiya) paydo bo’ldi va gullab-yashnadi, ikkinchi supersiklda bu hudud (Italiyadan tashqari) tarixiy progress bosh sahnasidan ikkinchi eshelonga tushib ketdilar, qisman (Misr, Yaqin Sharq mamlakatlari) oldinga chiqib olgan Yevropa mamlakatlarining mustamlakachilik ekspansiyasiga uchradi.
2. Lokal sivilizatsiyalarning Osiyo guruhi-Hindiston, Xitoy, Yaponiya, Eron, O’rta Osiyo – bu yerda dunyo sivilizatsiyalarining almashuvi oldingi guruh bilan deyarli bir vaqtda boshlanadi. Ikkinchi supersikl boshida bu yerga jahon progressining episentri ko’chdi, keyin ayniqsa industrial jamiyat davrida stagnatsiya (turg’unlik) kuzatiladi, tarixiy progressning borishi mustamlakachilik sharoitida uzilib qoladi. Post industrial sivilizatisiya boshlanishi bilan bu hududning bir qancha mamlakatlari tarixiy progress epitsentriga kirish belgilari kuzatiladi.
3. Ga’rbiy Yevropa hududi (uning janubiy qismidan tashqari) o’z tarixiy yo’lini O’rtayerdengiziga qaraganda kechikib boshladi. Ikkinchi supersikldan (industrial sivilizatsiya arafasi) bu hudud dunyoni katta qismini bo’ysundirib oldinga chiqdi (Ispaniya, Britaniya, Fransiya mustamlaka imperiyalari). Lekin industrial davr oxirida G’arb sivilizatsiyasi o’zining yetakchilik mavqeini ko’p hollarda yo’qotdi.
4. Amerika sivilizatsiyalari, materiklardan (Shimoliy va Janubiy Amerika) ajralib qolgani uchun alohida yo’l bilan rivojlandilar. Yevropalik mustamlakachilar qadimgi sivilizatsiyalarni yo’q qildilar. Bu yerda yangi G’arbni Yevropa sivilizatsiyalariga nisbatan ularga qiz bo’lgan lokal sivilizatsiyalar paydo bo’ldi, lekin ular tezda mustaqil ritm tusini oldilar. XX asrda AQSh jahon liderlari qatoriga kirdi va old davlatga aylandi. Janubiy va Markaziy Amerikada taraqqiyot mustamlakachilik hukmronligi tufayli to’xtab qoldi. Lekin XX asr oxirida tarixiy jarayonning jadallashuvi uni episentrga yaqinlashuv belgilari ko’rindi.
5. Afrika sivilizatsiyalari, (Shimoliy Afrika bundan mustasno, chunki u O’rtayer dengizi sivilizatsiyasiga kiradi) tarixning birinchi bosqichlarida qoloq bo’ldi va bir qator davrlarda rivojlangan hududlar mustamlakasi bo’lib qoldi. Hozirgi vaqtda ham Markaziy Afrika mamlakatlari nochor ahvolda, faqat Janubiy Afrika progress episentriga yaqin. Lekin bu bepoyon hududni rivojlanishi uchun shart-sharoit mavjud.
Xulosa qilib aytganda insoniyat tarixini o’zaro bir-biriga bog’langan spirallarning tuguni sifatida tasavvur qilish mumkin. Umumtarixiy spirallarning eng katta o’ramlari supersikllarda berilgan. Ular hozircha ozgina, bor yo’g’i 2 ta, uchinchisi boshlanadi. N.D.Kondratev katta sikllar nazariyasini, ikki yarim sikllarni matematik ishlash va mantiqiy fikrlash asosida yaratdi. Olim O.Toffler o’n ming yillik (XX asr oxirida uchinchi to’lqin boshlanishi bilan)dagi tarxiy progressning uch o’rami to’g’risida xulosaga keldi.
Supersikllarga jahon sivilizatsiyalari spirallarining o’ramlari teriladi. Bu yerda siklik dinamikaning qonuniyatlari to’g’risidagi umumlashtirish va xulosalar uchun tarixiy ma’lumotlar oldingi voqelikdan ko’ra ko’p: har bir supersikl uch sivilizatsiya siklini birlashtiradi, ularning umumiy soni – 7 ta (yettinchi faqat boshlanmoqda). Tarixiy jarayonning sur’atlarini jadallashish an’anasi ko’rinadi, har bir sivilizatsiyani ichki tuzilishi, uni tug’ilishining bosqichlari (fazalari) shakllanishi, gullab-yashnashi (yetuklik), keksayish, yana bir necha tarixiy vaqtlarda qoldiq, eski holatda turish – so’nish aniq kuzatiladi.
Har bir jahon sivilizatsiyasi genetik ildiz, taqdirlari bilan yaqin bo’lgan etnoslar, xalqlar guruhlarining tarixiy ritmlarini ifodalaydigan lokal sivilizatsiyalar dinamikasida iz qoldiradi, har bir lokal sivilizatsiya o’zining uzunligi va siklik dinamikasining husnixatiga ega. Shuning uchun turli xalqlarga mansub bo’lgan tarixchilarning umumtarixiy qonuniyatlarga yondashuvi bir xil emas va qarama-qarshdir. Ular tarixiy voqealarning shiddatli oqimiga turli qirg’oq va orollardan, turli xil nuqtai nazaridan qaraydilar. Bu tarixiy progressning ko’p o’lchovligi nisbiyligini tushunishga, lekin uni umumiy qonuniyatlarini inkor qilmaslikka yordam beradi.