O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

Birinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya tushunchasi asosida ma’naviylik ustidan moddiylikning ustuvorligini singdirishga urinish ko’rinadi. Bizning yondashuvimiz inson primatidan, uning ehtiyojlari, bilimi, uquvi, madaniyati, mafkurasi-barcha nima umumlashtiradigan so’z ijtimoiy ong deb ko’pincha aytiladi va u inson qolgan dunyodan farq qiladi. Albatta, odam o’rab turadigan dunyodan ajralishi mumkin emas; (uning asosiy unsuri inson o’zining ehtiyojlari va qobiliyatlari, bilimi va o’quvi, xohishi va irodasi bilan) tarixiy progressning belgilovchi omillaridan biri, ma’naviy dunyoning dinamikasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish kuchlarining rivolanishi bo’ladi.
Ikkinchidan, ijtimoiy - iqtisodiy formatsiyalarning almashinuvini qat’iy qilib qo’yilgan besh a’zolik sxemasi tarixga xilof. U mamlakat, xalqlarning taqdiri o’ziga xosligi, tarixiy progressning murakkab, qarama-qarshi ritmini qotib qolgan sxema doirasida joylashtirishga urindi. Shu bilan birga tarixni boshlanishi, ibtidoiy jamoa formatsiyasi noaniq, uzun bo’ldi. Tarix arafasidagi va insoniyat tarixining birinchi bosqichlaridagi sifat jihatidan turli bosqichlar nazarga olinmadi. Yaqihgacha so’ngi kommunistik formatsiya o’z mohiyati bilan tarixni nihoyasini bildirar edi: bu jamiyatda tarixiy rivojlanishning bosh harakatlantiruvchi kuchlari sifatida bartaraf qilindi. Fantast yozuvchilar, uni bilish tragediyalari va bilib bo’lmaydiganni o’zlashtirish bilan ziynatlab bezashga urinishlarida, xrestian jannatiga o’xshab nihoyasiz, ko’rimsiz jamiyat bo’lar edi (“Tumannost angromegi” Ivan Efremova).
Hayot bu buyuk utopiyani inkor qildi, XX asr oxirida kommunizm ideallari og’ir mag’lubiyatga uchradi (hozirgi vaqtda to’la tenglik va erkinlikga intilish saqlanib qolayotgani uchun kommunizm g’oyasi yangilangan ko’rinishda qayta tug’ilmoqda). Jahon sivilizatsiyalarining almashinuvi konsepsiyasi tarixiy jarayonni boshlanishini aniq chizib beradi. Tarix hisobi neolit inqolibidan va undan oldingi o’tish davri-mezolitdan olib boriladi; marksistik sxemaga nisbatan tarixning katta bosqichlari yanada bo’lib taklif qilinadi va asosiysi sivilizatsiyalar almashinuvi ritmi, unga mos harakatlantiruvchi kuchlar va qarama-qarshiliklar kelajakda-insoniyat jamiyati mavjud bo’lgan vaqtgacha saqlanib qoladi.
Yuqorida ko’rsatilgan tarixni davrlashtirishga yaqin yondashuvni I.M.Dyakonov taklif qiladi. (22). U tarixiy vaqt hisobini neolit inqilobidan emas, zamonaviy odam Homo Sapiensning paydo bo’lishidan (shunga muvofiq tarixning katta bosqichi-deyarli 30 ming yil qo’shiladi) hisoblaydi; so’z sivilizatsiya to’g’risida emas, tarixiy jarayonlarning fazalari (ularni insoniyatning hayot fazalari sifatida tushunish mumkin) to’g’risida boradi: alohida fazalar va jahon sivilizatsiyalari muddatlarining tushunchalari va mazmunini tushunishda farqlar mavjud.
Endi tadqiqot ob’ekti bo’lgan sivilizatsiya dinamikasi va tuzilishiga batafsil to’xtalamiz. Sivilizatsiya tuzilishini kesik piramida ko’rinishida tasavvur qilamiz, qaysiki u vertikal bo’yicha besh qavatni tashkil qiladi, ularning har biri o’z navbatida bir-birini to’ldiradigan unsurlarga ega.


Fan madaniyat ta’lim