|
Kon
dratev
Toff
ler
TARIXNI DAVRLASHTIRISH MEZONLARI.
Tarixni davrlashtirish mezonlari, tarixiy davrlarni turkumlash tizimlari ko’p bo’lishi mumkin. Arxeologlar tarixiy davrlarni mehnat qurollarini tayyorlash uchun asosiy xomashyolar bo’yicha-(tosh asri (paleolit, mezolit, neolitni ajratish bilan), uni o’rniga kelgan mis-tosh (eneolit), jez va temir asri) farqlaydilar. Faqat XX asrdagina temir asridan va uning mahsulotlari (po’lat qotishmalari) kompozitlar, sopol, sun’iy materiallar asriga o’tish belgilari ko’rinadi. Bunday turkumlash ko’p xil ko’rinishdagi jamiyat dinamikasini bosh belgilovchi asosiy mahsuloti bo’lib xizmat qila oladimi degan savolni ochiq qoldiradi.
L.Morgan va uning davomidan F.Engels tarixda uch yirik bosqichni ajratdilar: yovvoyilik (tabiatni tayyor mahsulotlarini o’zlashtirish), varvarlik (chorvachilik va dehqonchilikni rivojlanishi), sivilizatsiya (sanoatni rivojlanishi).
Karl Marks va uning davomidan tarixchi-marksistlar tarixni turkumlash asosiga sinflar va davrlar taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan mulkchilik shakllarini asos qilib qabul qildilar. Aynan ana shu belgi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar almashuvi konsepsiyasining asosini tashkil qildi: Ijtimoiy taqsimot uzoq vaqt hukmron bo’lgan uni ibtidoiy-jamoa shakli; uning o’rniga kelgan xususiy mulkchilik hukmronligi (quldorlik, feodal, kapitalistik), moddiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchisiga tobora ko’proq iqtisodiy erkinlikni beradigan (quldan-krepostnoy dehqongacha, keyin erkin yollanma ishchiga); nihoyat ibtidoiy jamoa mulkchiligi-boshda sotsialistik, keyin kommunistik (uni almashuvi ko’rinmaydi, chunki harakatning mutlaq maqsadiga erishildi). Mulkchilik shakllari ishlab chiqarish munosabatlarini belgilagani uchun, ma’naviy dunyo-bor yo’g’i bu bazis ustidan mo’rt ustqurma, ishlab chiqarish kuchlari-insonning ishchi kuchi va u harakatga keltiradigan ishlab chiqarish vositalari harakati-ijtimoiy dinamikaning poydevori bo’ladi, shunda “uch qavatli” sotsial dinamikani ancha mukammal konsepsiyasi paydo bo’ladi, bunda davrdan davrga o’tishni chuqur prujinalari ishlab chiqarish kuchlarida yashiringan, lekin baribir ajratib turadigan belgi bo’lib, ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik shakllari va insonning ish kuchi xizmat qiladi.
XX asr tarix darsliklarida va jamiyatshunoslikda tarixni markscha davrlashtirish yetakchi va ustuvor ahamiyat kasb etdi. Lekin asrning so’ngi yillarida bu inshoot yemirila boshladi. Birdan ijtimoiy mulkchilik (asosan davlat sotsialistik shakldagi)ni o’zlashtirish usullarini (va tegishli ishlab chiqarish usullari) taraqqiyotida so’ngi bosqich emasligi ko’rinib qoldi. U odamni, uning mehnatini, shart-sharoiti va natijalaridan begonalashtiradi. Shaxsiy manfaat va tashabbusni yo’q qiladi, ishchini ulkan davlat-byurokratik mashinasini vintchasiga, doimo o’sib boradigan qudratli davlat apparatining irodasini ijrochisiga aylantiradi. Xususiy mulkchilikni, shaxsiy o’zlashtirishni, kichik biznes va bozor raqobatini uyg’onishi boshlanadi, privatizatsiya (davlat ixtiyoridan chiqarish), jamiyatni, davlat byurokratsiyasini o’ta homiyligidan xalos qilish jarayoni yoyildi, totalitar tuzumlar halokatga uchradi. Yangi postindustrial jamiyat keldi, u hol so’ngi, tugallovchi bo’lmasa kerak.
Insonning atrof-muhitni o’zlashtirishga intilishi mavjud konsepsiyalarni, uni natijalarini inkor qilishga va ularni boshqasiga almashtirishga sabab bo’lmoqda.
Insonning bioijtimoiy mavjudotligi hammaga ma’lum. Biologik xususiyat insonni barcha qurshab turgan tabiat, moddiy dunyo, uning cho’qqisi-tabiat bilan unga xos bo’lgan siklik dinamika va irsiyat, vorisiylik, o’zgaruvchanlik va tanlov, avlodlar almashuvi bilan qarindosh qiladi.
Insonning aql-zakovati o’zining ko’p xilli funksiyalari bilan birga namoyon bo’lgan joyda farq boshlanadi. Inson aqli nimada namoyon bo’ladi? Birinchidan atrof-muhitni dinamikasini qonuniyatlarini va o’z-o’zini tuzilish qonuniyatlari, hodisa va jarayonlarni mohiyatlarini bilishda ko’rinadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
