O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi

TARIXIY PROGRESSNING SPIRAL O`RAMLARI


Insoniyat tarixining hisobi qaysi lahzadan boshlanadi? Bu savolga turli javoblar beriladi. Odatda jamiyat tarixini bundan 1,5-2 mln yil oldin boshlangan paleolitdan, qachonki hozirgi odamning ajdodi tosh qurolni tayyorlay boshlagan ibtidoiy jamoa formatsiyasidan o`rganiladi.
Ba`zi olimlar qadimgi dunyo tarixini qadimgi tosh davri oxiridan, taxminan 40 ming yil avval “aqlli odam” paydo bo`lishiidan boshlaydilar. Bu “odam” urug`i evolyutsiyasida ulkan to`ntarish edi. Lekin birinchi o`ttiz ming yillikda ibtidoiy odam mehnat faoliyati bilan shug`ullansada, tabiatga qaram holda yashaydi, tirikchilik vositasini ishlab chiqara olmadi. “Aqlli odam mehnat qilishni bildi va buning uchun eng oddiy qurollarni ishlab-chiqarishni meros qilib oldi. Lekin qadimgi tosh davrining so`nggidan u yana uzoq o`zining tarixini o`ttiz ming yilida – hali yana… tabiat ne`matlarini o`zlari ishlab-chiqargan qurol yordamida o`zi uchun oldi, lekin uning mevalarini yangidan qayta ishlab chiqarmadi…” Inson terimchilik, ovchilik va baliqchilik bilan shug`ullandi.
…o`zining mavjudligini qo`llab-quvvatlab turish uchun, o`shanda nafaqat ishlab-chiqarish, mehnat qurollarini qayta ishlab-chiqarish ham kerak edi, tabiatdan oladigan mahsulotlarini o`zlari qayta ishlab-chiqara olmas edilar. (24.T.1C.31)
Bu davrni insoniyat tarixini boshlanishi deyish mumkinmi?
Jamiyat tarixi mazmunini sinfiy kurash tashkil etadi, bu taxminan besh-olti ming yil oldin va hukmron sinf irodasini ifodalaydigan davlatni paydo bo`lishidan tarix hisobi boshlanadi degan fikr ham bor. Karl Yaspers tarixgacha bo`lgan davrni, taxminan 5000 yil bizga ma`lum tarixni hujjatli ma`lumotlari bilan ajratadi, qachonki “birdaniga bir vaqtda yer sharining uch hududida qadimgi madaniyatlar shakllanadi. Bu Shumer-Bobil va Misr madaniyati er. avv.4.000 ming yillikda, Egey, hind madaniyati- 3 ming yillikda yuzaga kelgan.(63.c.70).
Sivilizatsiya tarixi deganda bu so’z lotin tilidan Cives-fuqaro, civilis-fuqarolik degan ma’noni bildirib, sinflar, davlat va huquqni taxmin qiladi. Lekin bu bilan tarixdan oldin o’tgan 4 ming yillik davr chiqarib tashlanadi. Bu neolit davri insoniyat taqdiri va jamiyatini ijtimoiy tuzilishini shakllanishida ma’lum ahamiyat kasb etgan neolit inqilobidan boshlangan davr edi.
Ayrim fikrlarga qaraganda jamiyat tarixini neolit sivilizatsiyasini boshlab bergan neolit inqilobidan hisoblash kerak, undan oldin o’tish davri mezolit deb aytiladi. Demak o’tish davrisiz jamiyat tarixi o’n ming yilni o’z ichiga oladi-bu yerning geologik tarixida ko’z ilg’amas lahza, lekin insoniyat o’tgan ulkan , tub o’zgarishlarga boy yo’ldir.
Bunday yondashuvni yoqlab qanday dalillarni ko’rsatish mumkin?