O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

26 s. NUTQ TOVUSHLARI VA ULARNING TASNIFI

Nutq a`zolari ishtirokida hosil bo`ladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutq tovushlari, birinchidan, bo`g`iz bo`shlig`ida tovush paychalarining tebranishidan hosil bo`ladigan ovozdan ikkinchidan, og`iz bo`shlig`ida nutq organlarida hosil bo`ladigan shovqindan iborat.

Demak, nutq a`zolarining ishtiroki hamda ovoz va shovqin o`rniga ko`ra nutq tovushlari ikki turga bo`linadi; 1) unli tovushlar, 2) undosh tovushlar.
Unli tovushlar talaffuz etilganda o`pkadan chiqadigan havo oqimi to`siqqa uchramay chiqadi va ovozdan hosil bo`ladi.
Undosh tovushlar esa o`pkadan chiqayotgan havo oqimining og`iz bo`shlig`ida to`siqlarga uchrashidan natijada shovqinning qo`shilishidan hosil bo`ladi.
Undosh tovushlarni aytganda ovoz qatnashishi ham qatnashmasligi ham mumkin. Bu esa o`pkadan chiqayotgan havo oqimining bo`g`iz bo`shlig`ida joylashgan ovoz paychalarini tebratish-tebratmasligi bilan bog`liqdir.


27 s. UNLI FONEMALAR VA ULARNING TASNIFI.

Ovozdangina hosil bo`lib og`iz bo`shlig`ida to`siqlarga uchramay-digan nutq tovushlari unli fonemalar deyiladi . Hozirgi o`zbek adabiy tilida unli fonemalar soni oltita; a, i, e (э) ,u, o`, o .Bu unlilar hozirgi o`zbek yozuvida quyidagi harflar yordamida ko`rsatiladi; a, i, e, u, o`,o, ya, yo, йу. Amaldagi kirill alifbosi bo`yicha; a, u, э, o, у,ё, ю , у, е, я.

Unli fonemalar uch tomondan tasnif etiladi:
1. Tilning to`g`ri (gorizontal) harakatiga ko`ra:
1) til oldi (old qator) unlilar: a, u, e.(e)
2) til orqa (orqa qator ) unlilar: o, o`, u.
2. Tilning tanglay tomon ko`tarilishi (vertikal) harakatiga ko`ra:
1) Yuqori ko`tarilish(tor) unlilar: i, u
2) O`rta ko`tarilish (o`rta keng) unlilar; e,o`
3) Quyi ko`tarilish (keng) unlilar: a, o
3. Lablarning ishtirokiga ko`ra :
1) lablangan unlilar: u, o`, o
2) lablanmagan unlilar: a, e, i
Unli fonemalar o`zining quyidagi muhim belgilari bilan undoshlardan farq qiladi. 1) unlilar faqat un(ovoz) dan hosil bo`ladi:
2) og`iz bo`shlig`ida to`siqlarga uchramaydi:
3) un paychalar tebranadi:
4) og`iz ochilishi darajasi harxil bo`ladi:
5) ohandor bo`ladi:
6) unlilarni cho`zib talaffuz qilish mumkin va boshqalar.
Harbir til o`ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lat. vokalis ovozi) deyiladi. Unli va undosh tovushlar O`zaro munosa batda bo`ladi, ammo ularning qaysi biri etakchi hisoblanadi ?
Bu savolga shunday javob qilish mumkin aslida til uchun ularning har ikkalasi ham teng qimmatga ega, ular tilning asosiy birligi so`z larni hosil qilishda bir xil xizmat qiladi. Lekin nutq jarayonida unlilar undoshlarga nisbatan salmoqli o`rin tutadi. Bu esa unlilarning ovozdorligi bilan belgilanadi.
O`zbek tilidagi unli tovushlarni jadvalda quyidagicha tasvirlash mumkin

Tilning tog`ri (gorizontal) harakatiga ko`ra		Tilning ko`tarilish (vertikal) harakatiga ko`ra		Lablarning ishtirokiga ko`ra
Til oldi (old qator)	a, i, e	tor unlilar	i, u	lablangan	o, u, o`
Til orqa (orqa qator)	o, o`, u	O`rta-keng qo`yi keng	э(e),o` a, o	lablanmagan	a, i, э(e)

28 s. AYRIM UNLILAR TAVSIFI

A, unlisi til oldi, keng, lablanmagan fonemadir. Bu unli so`zdagi o`rniga qarab ikki xil talaffuz etiladiMasalan, gala , dala, ana, mana kabi so`zlarda til oldi, э, tovushga yaqin aytiladi q, g` x kabi til orqa tovushlar bilan yonma -yon kelgan qars, qalin, g`araz, xari kabi so`zlarda orqa qator unli tusini oladi.
I unlisi til oldi, tor lablanmagan fonema, so`zning turli o`rinlarida turlicha aytiladi. Masalan: siz, biz, idish, ildiz, kabi so`zlarda i old qator tovushdir; qiz, qirmiz, qilich, qing`ir, g`isht kabi so`zlarda til orqa tovush tarzida aytiladi.
Э (e) unlisi o`rta keng, til oldi, lablanmagan tovushdir. Bu unli ayrim so`zlar tarkibida i tovushi bilan almashib turadi.Masalan: direktor-direktir, elektir- iliktir, mehmon-mihmon, deyman-diyman kabi.
O unlisi keng, til orqa, lablangan tovushdir.Bu unli ham urg`usiz bo`g`inlarda, ko`pincha, ruscha so`zlar tarkibida i tovushiga aylanadi. Masalan: traktor-traktir, sovet-sovit, rektor-rektir kabi.